Արցախի պատերազմը տևեց մոտ մեկուկես ամիս և ավարտվեց Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների հայտնի եռակողմ հայտարարությամբ։ Սակայն նոյեմբերի 10-ից ուժի մեջ մտած հրադադարը հայ հանրությանը երկար սպասված հոգեկան հանգստությունն ու խաղաղությունը չբերեց։
Եվ հարցը ոչ միայն լուրջ տարածքային զիջումները չեն կամ տունն ու հարազատներին կորցրած բազմաթիվ արցախցի փախստականները, որոնք չկարողացան փրկել արյուն-քրտինքով վաստակած ունեցվածքը և վախենում են վերադառնալ չորս կողմից թշամիներով շրջափակված Ստեփանակերտ և Արցախի մյուս շրջաններ։
Պաշտպանության նախարարության առջև ցույց են անում քաղաքացիները, որոնք փնտրում են անհետ կորած զինծառայողներին, ռազմագերիների հարցը լուծված չէ։ Ամբողջ երկրում շարունակվում են զինվորականների և կամավորների հուղարկավորությունները, հիվանդանոցներն առաջվա պես լեփ-լեցուն են ծանր վիրավորներով․․․
Ներքաղաքական իրավիճակն էլ լավագույններից չէ․ ընդդիմությունը հանրահավաքներ է անցկացնում՝ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հրաժարականի պահանջով, մի քանի քաղաքական գործիչներ արդեն հացադուլ են հայտարարել, կառավարությունում շարունակվում են հրաժարականներն ու հեռացումները․․․
Այս իրավիճակում յուրաքանչյուրին մի հարց է տանջում․ «Արդյո՞ք այս ամենից հետո հնարավոր է դուրս գալ սթրեսից և վերադառնալ սովորական առօրյայի, սովորական կյանքի»։
Sputnik Արմենիան հարցի պատասխանը գտնելու համար դիմել է փորձառու հոգեբանների և կիսվել նրանց խորհուրդներով։ Դրանք դասակարգել ենք 3 խմբի՝ ընդհանուր խորհուրդներ, օգնություն զինվորականներին և կամավորներին, նրանց ընտանիքի անդամներին, ինչպես նաև խորհուրդներ ծնողներին, որոնք պետք է օգնեն երեխաներին՝ ազատվելու սթրեսից։ Հոդվածի վերջում նշված են այն հոգեբանական կենտրոնների, հոգեբանների, թեժ գծերի հեռախոսահամարները, որոնք անվճար օգնություն են տրամադրում հակամարտության պատճառով տուժածներին։
Հետպատերազմական սթրեսից ազատվելու հինգ խորհուրդ՝ յուրաքանչյուրի համար
Տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ են վերապրում իրավիճակը․ ինչ-որ մեկը, գուցե, պատերազմի բոլոր սարսափները մոռացել է հրադադարի հաստատումից անմիջապես հետո, ինչ-որ մեկին ադապտացիայի համար մի քանի ամիս պետք կլինի, իսկ երրորդի մոտ կարող է հետտրավմատիկ խանգարում զարգանալ։ Մենք հավաքել ենք 5 խորհուրդ՝ հետպատերազմական սթրեսից ազատվելու համար։
1․ Մենակ չմնալ սեփական ապրումների հետ
«Երկուսով» կենտրոնի հոգեբան Անուշ Ալեքսանյանը խորհուրդ է տալիս տեղի ունեցածը լիակատար մենակության մեջ չապրել ու չմեկուսանալ հասարակությունից։
Կյանքն առանց սթրեսի. տագնապը հաղթահարելու 6 եղանակ
«Օգնեք ձեզ՝ օգնելով ուրիշներին։ Երկրում օգնության կարիք ունեցողներ շատ կան և կարելի է օգնել նրանց՝ կամավոր գրանցվել որևէ կազմակերպությունում, աջակցել պատերազմ վերապրած ծանոթ ընտանիքներին։ Դա կգոտեպնդի ձեզ»,-ահա Ալեքսանյանի առաջին խորհուրդը կենտրոնի բլոգում։
Նաև կարևոր է հենարան ու աջակցություն փնտրել ընտանիքում և ընկերների մոտ, փորձել թեթևացնել սեփական լարվածությունը՝ շփվելով մտերիմների հետ։ Երբ մենք կիսում ենք մեր ապրումները՝ թեթևանում ենք, վստահեցնում է հոգեբանական գիտությունների դոկտոր Մելս Մկրտումյանը։
«Թեթևացումը առաջին արդյունքն է։ Իսկ երկրորդն այն է, որ խնդրի կրկնակի վերապրումը նվազեցնում է դրա սրությունը։ Եվ դա ամենաարդյունավետն է, երբ ունկնդիր ունեք։ Իհարկե, լավ կլինի, որ դա պրոֆեսիոնալ հոգեբան լինի, բայց, որպես կանոն, անգամ պատահական ունկնդիրն ավելի լավ է, քան նրա բացակայությունը։ Իհարկե՝ պայմանով, որ նա չի ծիծաղի և չի քննադատի»,-ասաց հոգեբանը Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում։
2․ Պատասխանեք մի քանի հարցի՝ ինքներդ ձեզ համար
Մասնագետները խորհուրդ են տալիս աչքի առաջ մի քանի հարց ունենալ և պատասխանել դրանց՝ պատմելով տեղի ունեցածի մասին։ Եթե ապրումները որևէ մեկի հետ կիսելու ցանկություն կամ հնարավորություն չունեք, նամակ գրեք այդ մասին, պատկերացրեք, թե ինչպես եք պատերազմի մասին պատմում օտարերկրացուն։
Ինքներդ ձեզ տվեք հետևյալ հարցերը և փորձեք պատասխանել դրանց․ «Ի՞նչն է ինձ օգնել հաղթահարել այս իրավիճակը։ Եղե՞լ են արդյոք նախկինում դրան գոնե մի փոքր նման իրավիճակներ։ Ի՞նչն է նախկինում ինձ օգնել հաղթահարել դրանք։ Արդյո՞ք այս բարդ իրավիճակում որևէ դրական բան կա»։
Այս հարցերին պատասխանելու շնորհիվ կարելի է գիտակցել ներքին այն ռեսուրսների պաշարը, որոնք կարող են օգնել հաղթահարել ճգնաժամային իրավիճակը։
3․ Աստիճանաբար վերադարձեք կյանքի սովորական ռիթմին
Հոգեբան Ալեքսանյանը խորհուրդ է տալիս արտաքին քաոսի պայմաններում շարունակել անել առօրյա գործերը։
«Տնային գործերը կարող են կայունության զգացողություն տալ»,-ասում է հոգեբանը։
Սակայն կարիք չկա արագացնել սեփական ներքին գործընթացները։ Եթե հոգնածություն կամ անհանգստություն եք զգում, նվիրեք ձեզ ոչինչ չանելու շքեղությունը։ Դա կօգնի հանգստանալ և առօրյա գործերին վերադառնալ այն ժամանակ, երբ պատրաստ կլինեք դրան։
4․ Հիշեք պատմությունը, մոռացեք նորությունները
Հոգեբան Ալեքսանյանը խորհուրդ է տալիս անգամ ամենացավոտ դեպքերում հեռատեսություն ցուցաբերել։
«Սթրեսային իրավիճակին նայեք ավելի լայն համատեքստում։ Հիշեք, թե որքան պատերազմներ են եղել անցյալում, որ դրանք բոլորն ավարտվել են, իսկ սերունդները ի հեճուկս ամեն ինչի՝ առաջ են շարժվել ու զարգացել»,-ասում է նա։
Նաև անհրաժեշտ է ավելի քիչ կարդալ պատերազմի հետ կապված նորությունները։ MHS կենտրոնի հոգեբան Արամ Հովսեփյանը խորհուրդ է տալիս ազատվել նորություններին հետևելու սովորությունից։
Համբերել և զգույշ լինել. հոգեբանը` պատերազմական իրավիճակում հայտնվածների խնդիրների մասին
«Պետք է գիտակցել․ որքան էլ նորություններ կարդաք, ամբողջ տեղեկատվությանը միևնույնն է չեք տիրապետելու։ Ավելին՝ տեղեկությունների ավելցուկը կարող է ձեզ խճճել»,-ասում է հոգեբանը Facebook-ում տեղադրված տեսակոչում։
Եթե ոչ մի կերպ հնարավոր չէ ազատվել այդ սովորությունից, արժե նայել այնպիսի տեսանյութեր, որոնք ոգևորում են, ոչ թե հակառակը։
«Բոլորովին չարժե դիտել հակառակորդի տեղադրած տեսանյութերն ու նյութերը։ Միացրեք այնպիսի տեսանյութեր, որտեղ սովորեցնում են ինքնապաշտպանության կամ զենքի կիրառման հմտություններ։ Այդպիսով միաժամանակ կմարեք ձեր վախն ու հետաքրքրությունը»,-ասում է Հովսեփյանը։
5․ Վիզուալիզացիա և մեդիտացիա
Թուլացնող հնարքներն անփոխարինելի են սթրեսների ժամանակ։ Հոգեբանները խորհուրդ են տալիս մեդիտացիայով զբաղվել. փակ աչքերով նստել լռության մեջ ու կենտրոնանալ շնչառության վրա։ Եթե դա ոչ մի կերպ չի ստացվում, պետք է փորձել հատուկ շնչելու մեթոդը։ Այն կոչվում է «4-7-8»։ Հաշվելով մինչև 4-ը՝ շնչում ենք որքան հնարավոր է խորը, հասնելով 7-ի՝ պահում ենք շնչառությունը, ապա շարունակելով մինչև 8-ը՝ արտաշնչում ենք բաց բերանով։
Տագնապը ցրելու համար նաև կարելի է վիզուալիզացնել։ Պատկերացրեք, որ հսկայական փուչիկ եք փչում՝ լցնելով այն սեփական ագրեսիայով, ցավով, չարությամբ, ատելությամբ։
Երեք խորհուրդ զինվորականների ընտանիքներին (կամ հենց իրենց՝ զինվորականներին)
Պատերազմում հաղթածին ներվում են բոլոր կորուստները, իսկ պարտվածին ոչինչ չի ներվում։ Հենց այդ պատճառով Հայաստանում հիմա հստակ միտում է նկատվում, երբ քաղաքական գործիչները փորձում են պարտությունն արդարացնել բանակի «չկայացածությամբ»։
Սակայն նման մոտեցումն անթույլատրելի է։ Զինվորականներն արդեն հսկայական սթրես են վերապրել ռազմաճակատում, թիկունքում նրանց պետք է հերոսների պես դիմավորել (առավել ևս, որ հայկական բանակի հերոսությանը հանրությունը բնավ չի կասկածում) և հոգատարությամբ շրջապատել։ Ահա մի քանի հստակ խորհուրդ։
1․ Շատ սեր և հոգատարություն
Եթե ձեր ծանոթը կամ հարազատը վերադարձել է մարտի դաշտից, անհապաղ մոռացեք «տղամարդը պետք է ուժեղ լինի» կամ «տղամարդիկ չեն լալիս» կարծրատիպերը։ Հնարավորինս շատ շրջապատեք նրան սիրով և քնքշանքով։ Ասեք նրան, որ ամեն բան կարող է հաղթահարել, որ «սա էլ կանցնի»։
«Տրավման մարդուն ստիպում է անօգնական ու խոցելի զգալ։ Ահա թե ինչու է պետք նրան հիշեցնել, որ նա ի վիճակի է այն հաղթահարել»,-ասում է հոգեբան Ալեքսանյանը։
2․ Օգնեք խոսել
Հայտնի հոգեբան, հոգեբանական գիտությունների դոկտոր, Խաչատուր Աբովյանի անվան ԵՊՄՀ-ի և Ռուս-հայկական համալսարանի դասախոս Մելս Մկրտումյանը, որը Արցախյան առաջին պատերազմի տարիներից՝ 90-ականներից, զբաղվում է զինվորականների և զինված հակամարտություններից տուժածների խնդիրներով, հավատացնում է․ ռազմական գործողությունների մասնակցի համար ամենակարևորը իր բոլոր զգացողությունների մասին խոսելն է։ Լավագույն դեպքում, իհարկե, նրա հետ պետք է հոգեբան աշխատի։ Բայց մտերիմներն էլ կարող են օգնել նրան՝ ստիպելով խոսել և պատմել պատերազմի մասին։
«Գլխավոր խնդիրը դա է՝ ստիպել զինծառայողին հիշել և վերապրել պատերազմի բոլոր ամենասուր պահերը։ Թող պատմի մարտական տեխնիկայի, պայթյունների, մարտական ընկերոջ մահվան մասին։ Նա պետք է այդ ամենը նորից վերապրի, որպեսզի կարողանա հոգեբանորեն ազատվել սթրեսից»,-ասում է հոգեբանը։
3․ Օգնեք վերադառնալ առօրյա կյանքին
Նրա համար ֆիլմեր դրեք, որ նայի։ Պատմեք, օրինակ, ձեր ծննդյան օրը նշելու մասին, որի ժամանակ նա ներկա չի եղել։ Հետևեք, որ նա լավ սնվի ու լավ քնի։
«Շատ օգտակար է շփումը տնային կենդանիների և երեխաների հետ։ Դրական էմոցիաները սթրեսի դեմ լավագույն դեղամիջոցներից են»,-ասում են մասնագետները։
Չորս խորհուրդ ծնողներին
Ամենայն հավանականությամբ, Հայաստանում 5 տարեկանից մեծ բոլոր երեխաները լավ տեղեկացված են պատերազմի, մարտական գործողությունների ընթացքի մասին․ այդ ամենը հասանելի են սոցցանցերում և ԶԼՄ-ներում։ Այնպես որ մեր օրերում երեխաներից ոչինչ թաքցնել չարժի։ Ահա մի քանի խորհուրդ այն մասին, թե ինչպես նրանց հետ խոսել պատերազմի մասին։
1․ Երեխային հակամարտությունը բացատրեք իր լեզվով
«Երկուսով» կենտրոնի հոգեբան Անուշ Ալեքսանյանը խորհուրդ է տալիս տեղի ունեցող իրադարձությունները բացատրել երեխայի համար հասկանալի օրինակներով։
«Բացատրեք, որ ճիշտ այնպես, ինչպես նա կարող է խաղալիքի համար կռվել հարևանի տղայի հետ, այնպես էլ պետությունները հողի համար են կռվում»,-ասում է հոգեբանը։
Միայն թե պետք չէ նման զրույցներ վարել երեկոյան․ կարիք չկա քնից առաջ երեխայի գլուխը ծանրաբեռնել նման պատմություններով։ Եվ իհարկե՝ 5 տարեկանից փոքր երեխաներին առհասարակ չարժե պատմել պատերազմի մասին։
2․ Մի ստեք հարազատի մահվան մասին
Երեխայի հետ բարեկամի, հարազատի մահվան մասին խոսելիս մեծահասակները հաճախ ասում են․ «Նա հեռավոր երկիր է գնացել», «Նա շուտով կվերադառնա»։
«Սակայն նման պատրանքներն ու անիրատեսական սպասումները ծանրաբեռնում են երեխային։ Ավելի լավ է ազնվորեն բացատրել նրան, թե ինչ է տեղի ունեցել ազգականի հետ»,-խորհուրդ է տալիս հոգեբանը։
3․ Զբաղեցրեք նրան ստեղծագործությամբ
Երեխաները դժվարությամբ են խոսում իրենց զգացմուքնների մասին, բայց նրանք կարող են նկարել կամ նույնիսկ երգել դրանք։ Երեխային առաջադրանք տվեք․ նկարել մի բան, որը բնութագրում է վախը, ցավը, տխրությունը։ Ստեղծագործելուց հետո թող փոքրիկը բառերով բացատրի իր նկարը։ Դուք կարող եք ձեր երեխայի մասին մի շարք նոր բաներ իմանալ և օգնել նրան լիցքաթափվել։
4․ Երեխաներին միջոցառումներիմասնակից մի դարձրեք
Դա վերաբերում է թե թաղումներին, թե ցույցերին, թե այլ զանգվածային միջոցառումներին։ Հաճախ կարելի է տեսնել, թե ինչպես է այս կամ այն ծնողը երեխային բերում ընդդիմության հանրահավաքին՝ իշխանությունների վրա ճնշում գործադրելու, խղճահարություն առաջացնելու և այլ նպատակներով։ Ոչ մի դեպքում նման բան անել չի կարելի։ Նաև չարժե երեխաներին հագցնել «ռազմական» ոճով։
Ո՞ւմ կարելի է դիմել
Իհարկե, հետպատերազմական սթրեսից ազատվելու համար ավելի լավ է դիմել մասնագետների արհեստավարժ օգնությանը։ Հիմա բազմաթիվ պետական և մասնավոր կազմակերպություններ անվճար օգնում են հակամարտությունից տուժածներին։ Մենք ձեզ համար հավաքել են բոլոր կոնտակտային տվյալները։
Պետական թեժ գիծ - 117․ այնուհետև հավաքեք 9
Շուրջօրյա անվճար հոգեբանական օգնության գիծ՝ Հայաստանի հոգեբուժական ասոցիացիայի նախաձեռնությամբ - (374) 60 834777
«Երկուսով» հոգեբանական կենտրոն - (374) 10 584838, (374) 94 584840.
MHS հոգեբանական կենտրոն - (374) 99117975
«Ինտրա» հոգեբանական կենտրոն - (374) 10 26 35 43 , (374) 98 26 35 43 , (374) 91 26 35 43
