Արամ Գարեգինյան, Sputnik Արմենիա
Կոտայքի Մեղրաձորում հող այդքան շատ չեն մշակում. հիմնականում աշխատում են հանքում։ Նրանց մեջ կան նաև շատ ապօրինի հանքափորներ (որոնց տեղացիներն ասում են «չղջիկներ»)։
Կաթ, թե՞ ոսկի
Ահա այն հաշվարկը, որը կատարում են մեղրաձորցի տղամարդիկ (հատկապես երիտասարդները, ովքեր ուզում են ավելի շատ փող վաստակել)։ Հայաստանում մի կովից մեկ տարում կարելի է 2-2.5 տոննա կաթ ստանալ և վաճառել այն 300-400 հազար դրամով։ Նույնքան կարելի է ստանալ 15 գրամ ոսկի վաճառելով, ընդամենը մեկ–երկու շաբաթում։ Նման հաշվարկն է, որ նախանցած գիշեր ողբերգական է դարձել երեք հոգու համար։ Նրանք սարի խորքն են մտել 50-100 մետր և միացրել իրենց մեծ դրելներն ու դիզել-գեներատորները («դվիժոկ») (չէ որ սարի խորքում հոսանք չկա)։ Այդ նեղվածքում էլ շնչահեղձ են եղել «դվիժոկի» շմոլ գազից։
Գյուղապետ Նարեկ Հարությունյանը մեր հարցերին հրաժարվեց պատասխանել։
«Հերիք է, անընդհատ նման բաներով հետաքրքրվեք։ Ումից ուզում եք հարցրեք, ինձ հանգիստ թողեք», – հայտարարեց նա։
Հանքավայրի տնօրեն Վարդան Մարգարյանը խնդրեց իրեն չնկարահանել։ Առանց այդ էլ ամբողջ օրը ոստիկանների և քննիչների հարցերին է պատասխանում, մամուլի ժամանակը չէ։ Բայց զրուցել այնուամենայնիվ համաձայնեց։
Ոսկե «գողոն»
Նույնիսկ եթե հանքի տնօրինությունը լքված թունելները լցնում է քարով ու հողով, «չղջիկներն» էլի կարողանում են անցնել. նրանք և՛ բահ ունեն, և՛ քլունգ։ Իսկ ամենակարևորը` գիտեն, թե որտեղ անեն իրենց գործը։
Ապօրինի հանքափորներից ոմանք հանքավայրի նախկին աշխատակիցներ են. նրանք գիտեն` որտեղով են անցնում ոսկու երակները և որտեղ փնտրել ոսկու մնացորդները։ Բավարար է մեկ իմացող մարդ լինի, հավաքի իր եղբայրներին կամ ընկերներին և ցույց տա, թե որտեղ է պետք փորել։
Ապօրինի հանքափորներ կան նաև մյուս հանքավայրերում, սակայն Մեղրաձորում նրանց ավելի հեշտ է, քանի որ այստեղ ոչ թե բաց հանք է, որտեղ ամեն ինչ ի տես է, այլ՝ փակ հանքահոր։ Բացի այդ, Մարգարյանի խոսքով, հանքավայրն էլ այդքան մեծ չէ, ինչպես Սոթքի կամ Շահումյանի դեպքում, անվտանգության աշխատակիցներ պահելն այստեղ ձեռք չի տալիս։ Այսքանին գումարած` հանքն ունի տասնյակ ուղիներ, և «ամեն մի ծակին» հետևելը, տնօրենի խոսքով, պարզապես անհնար է։
Էլի փոքր հանքեր կան, բայց դրանց ավելի հեշտ է։ Օրինակ, Մղարթի հանքը Ծառուկյանինն է , Մարգարյանը բացատրում է, որ նրա «ախռանան» այսօր արդեն այդքան էլ «արխային» չէ, ինչպես նախկինում, բայց մեկ է՝ նրանցից զգուշանում են։ Բացի այդ էլ այնտեղ հանքը բաց է, ու ամեն ինչ՝ աչքի առաջ։
«Չղջիկները»՝ յուրաքանչյուրն իր հատվածում, մեկ ամսում միասին կարող են 50-100 գրամ ոսկի տանել։ Այդքան էլ մեծ թիվ չէ (ամսական ձեռնարկությունը 8-10 կգ է հանքարդյունահանում), սակայն փոքր էլ չէ։ Տնօրենի խոսքով` ոսկի կարող են տանել նաև հանքի օրինական աշխատակիցները։
«Օրինակ` հանքի աղքատ հատվածներում շատերի մոտ հորատանցումը 2-3 անգամ արագ է ստացվում, քան հարուստներում ։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև այստեղ նրանք ավելի երկար են կանգ առնում։ Վարպետը մի րոպեով աչքը թեքեց, թե չէ, աշխատողը մի կտոր իր համար կոտրեց և դրեց կուրտկայի գրպանը կամ սապոգի մեջ։ Մեկ-մեկ վարպետն էլ կարող է նրանց հետ փայ մտնել», – ասում է Մարգարյանը և հավելում, որ բնականաբար, հանքում կան նաև բարեխիղճ աշխատողներ, բոլորին մեղադրելը չափազանց անարդար կլինի։
«Նոբելյան քիմիկոսները» և 6-րդ վարչությունը
Գիտության պատմության մեջ հայտնի դեպք կա, թե ինչպես էր հունգարացի քիմիկոս Դյորդ դե Հևեշին թաքցրել իր երկու գերմանացի գործընկերների նոբելյան մեդալները (Գերմանիայում գիտնականներին արգելված էր նոբելյան մրցանակների նշաններ ունենալ)։ Նա հալեցրել էր դրանք ազոտաթթվի և աղաթթվի խառնուրդում («արքայաջուր»), իսկ պատերազմից հետո ոսկին վերականգնել էր և փոխանցել Նոբելյան կոմիտե, որտեղ նրա գործընկերների համար նորից պատրաստել էին մեդալներ։
Մեղրաձորում ոչ մեկի դրանով չես զարմացնի. «արքայաջրի» և այլ ռեակտիվների մասին շատերն անգիր գիտեն ։ Կան մարդիկ, որոնք տանը գաղտնի փոքր արտադրամասեր ունեն, որտեղ հանքաքարից ոսկի են ստանում։ Երկու տարի առաջ նրանց հետքը բռնել էր ոստիկանության 6-րդ վարչությունը (կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարով զբաղվող) և ավելի քան 20 հոգու հեռախոսազրույցներ է գաղտնալսել` «քիմիկոսների», «չղջինկերի» և այլն։
«Սակայն 2018 թվականի համաներումից հետո այդ մարդկանց ազատել են, ու նրանք նորից վերադարձել են իրենց գործին», – հավելեց Մարգարյանը։
Պարզվել էր նաև, թե որտեղ են նրանք իրացնում այդ ոսկին. ճանապարհներից մեկը տանում էր Երևանի խոշոր ոսկու շուկաներից մեկը։ Շարունակվել է հետաքննությունը, թե ոչ, Մարգարյանը տեղյակ չէ։
Բենզինով ջիպ
«Առանց հանքի էլ գյուղում գործ կա»,- մեզ հետ զրույցում ասում են տեղացիները ։ Դաշտերի ու արոտավայրերի մի զգալի մասը գյուղում չի օգտագործվում։ Մարդիկ սովորել են աշխատել կա՛մ հանքում, կա՛մ Մոսկվայում։ Գյուղի բնակիչ տիկին Սիրանույշն ասում է, որ այնտեղ մեղրաձորցիները վերելակների վերանորոգմամբ են զբաղվում։
Այս տարի վիրուսի պատճառով նրանք ստիպված տանն են մնացել։ Երեք մահացածներից հենց մեկը նախկինում Մոսկվայում էր աշխատում։
Այդ չարաբաստիկ օրը` հունիսի 9-ին, երբ ընկերները չսպասեցին իրեն և ևս երկուսին, գնացին հասույթի հետևից, մտան թունել և թունավորվեցին շմոլ գազից։ Նրանց անմիջապես Հրազդանի հիվանդանոց տեղափոխեցին։ Նրանց մեջ էր նաև ջիպի տերը, որը նույնպես մինչ այդ խոպան էր գնում Մոսկվա։
«Ջիպ էր, էն էլ գազով չէ, բենզինով։ Գյուղում, երբ որ մարդկանց մեքենայից հանում էին, երևաց, որ ներսը գազի բալոն չկա», – պատմում է գյուղի բնակիչներից մեկը։
Ավելորդ է նկարագրել, թե Հայաստանում բենզինով ջիպ ունենալը ինչ «հարգանք ու պատվի» նշան է... Այդ ջիպում նստածներից մեկին հիվանդանոց էին տեղափոխում գլխի վրա խաչած ձեռքերով։
Հանքահումքի միջազգային գների անկումը կարող է ուղղակիորեն հարվածել ՀՀ տնտեսությանը
«Նրա ձեռքերը բացեցին, ինքը նորից գլխին սեղմեց։ Դե պատկերացրեք՝ էդ ինչ անտանելի ցավ ուներ գազից, որ էդ անգիտակից վիճակում էլ էդ ցավից չէր պրծնում», – ասում է տեղի բուժկետի բուժքույրը։
Երիտասարդներն ուզում են ջիպ քշել, բայց արժի՞ դրա համար այդպիսի գին վճարել։ Սա այդ տղաների մայրերին հուզող գլխավոր հարցն է։
Իսկ առա՞ջ
Գյուղում աշխատանքը նախկին ծավալով չկա, անհամեմատ քիչ է։ Խորհրդային տարիներին այստեղ կոլտնտեսություն է եղել, մեծ անասնաբուծական ֆերմա (Միության փլուզումից հետո դրա պատերն ու տանիքը քանդել-տարել էին)։ Միայն գյուղում չէ, որ աշխատում էին. ամեն առավոտ ծառայողական ավտոբուսները, մեկը մյուսի հետևից, գյուղից Հրազդան էին տանում մի քանի հարյուր մարդու։ Այստեղ գործում էր արդյունաբերական հսկա «Հրազդանմաշը», որտեղ աշխատում էր ավելի քան 15 հազար մարդ։ 2000-ականներին քարուքանդ արին նաև «Հրազդանմաշը», ու այսօր քաղաքում էլ գործ չկա (հրազդանցիներն են անգործ նստած, էլ ուր մնաց գյուղացին գործ գտնի)։ Սակայն գյուղից քիչ հեռու վերջերս սկսեց աշխատել մեծ ջերմոցային համալիրը, ուր մի քանի գյուղացի դասավորվեցին աշխատանքի։ Վերջապես, սեփական հողի միջոցով էլ մի կերպ գլուխդ կպահես։
«Տղաս էլ էր առաջ Մոսկվայում աշխատում, հիմա կով էլ կարող է արածեցնել, ոչխար էլ, գործից չի ամաչում։ Ու էդպես մենակ ինքը չի, կան էդպիսի մարդիկ», – ասում է կինը։
Լեռնագործ բանվորները հանքահորերում կարող են հազար դոլարից ավելի վաստակել, իսկ ընդհանուր առմամբ`հանքում միջին աշխատավարձը մոտ 300 հազար դրամ է։ Մաքուրով մնում է մոտ 230 հազար։ Նույնիսկ Երևանի համար այդքան էլ վատ չէ, գյուղի համար` առավել ևս։ Իհարկե, տիկին Սիրանույշը նկատում է, որ կովերից ու հողից այդքան չես ստանա, բայց գոնե քո մթերքը կունենաս, իսկ հանքում աշխատողը դա առնում է։
«Աշխատավարձերը վատ չեն, բայց գներն էլ են դրան համապատասխան։ Ասենք, տնական ձուն 80 դրամ է՝ Երևանի պես։ Այսինքն` ոնց որ թե քիչ չեն վաստակում, բայց դե ծախսում էլ են», – հավելում է նա։
Այնպես չէ, որ գյուղի գործը հեշտ է (քաղաքացին դա գիտի, գյուղացին` առավել ևս)։ Սակայն ապօրինի գործ անելն էլ շատ ուրախ բան չէ։ Հանքում մահացած երեքից մեկի հայրն էլ էր տարիներ առաջ նույն կերպ մահացել. իրենց բարեկամներից մեկին էր փորձում գետնի տակից հանել։
Հանքի տնօրեն Վարդան Մարգարյանն ասում է, որ թեև «չղջիկները» օրենք են խախտում, սակայն նրանց մասին միայն վատն ասել չի կարելի։ Հինգ կոպեկի համար իրար «բողազից չեն բռնում»։ Նույնն է ասում նաև տիկին Սիրանույշը։
«Բացի էդ, մեծերը 90-ականներին կռվել ենԱրաբոյի ջոկատում, Սասունի մոտ... Իրենք էլ, իրենց երեխաներն էլ իրենց մարդավարի էին պահում։ Կարող էին վիճել, բայց որ ոսկու կամ փողի համար իրար վրա դանակ քաշեն` էդպիսի բան չի եղել։ Գողական բարքեր էլ չկային, մեր մարդիկ էդպես չեն», – ասում է կինը։
Հիմա գործազուրկ գյուղացիների ընտանիքներում մտածում են, թե ինչպես գումար վաստակեն, իսկ իրենց զավակներին կորցրած երեք ընտանիքներում փորձում են հասկանալ, թե ինչպես շարունակեն ապրել։
