Հայերի գլխավոր դահիճը ՝ Օսմանյան կայսրության ներքին գործերի այն ժամանակվա նախարար Մեհմեդ Թալեաթ փաշան, գիտակցում էր դաժանության ողջ խորությունը, բայց պատրաստ էր հաշվեհարդար տեսնել նույնիսկ նրանց հետ, ովքեր այլ կերպ էին մտածում։
1915 թվականի մարտի 25-ի հրամանագիրը, հրապարակված անձամբ Թալեաթի կողմից, հիմք է հանդիսացել 105 տարվա վաղեմության իրադարձությունների համար։
Հայերի զանգվածային կոտորածների և նրանց ոչնչացման հարցը, ինչպես նաև 1915 թ․-ի ապրիլի 24-ի իրադարձությունների սցենարը վերջնականապես հաստատվել են երիտթուրքերի իշխող «Միություն և առաջադիմություն» (Իթթիհաթ վե Թերաքքի) կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գաղտնի նիստերում: Կուսակցության նախագահը հենց ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշան էր։
«Դրանց ընթացքում քննարկվել են այն միջոցները, որոնք պետք է ձեռնարկվեին հայերի հնարավոր ապստամբության դեպքում։ Նիստին հատուկ չի հրավիրված պոլսահայ պատգամավոր, Իթթիհաթի անդամ Պետրոս Հալաջյանը»,- Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում պատմեց Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի մարքեթինգի համակարգող Հասմիկ Հախվերդյանը, որը համապատասխան փաստաթղթեր է ուսումնասիրել (դրանց մի մասը հրապարակվել է թանգարանի կայքում)։
Հայերի անեծք, թե խղճի խայթ. ինչու քուրդ ծերունին չէր կարողանում հանգիստ մեռնել
Հալաջյանը անցանկալի կերպար էր նրանց համար։ Իթթիհաթականները կարծում էին, որ հայերին վերաբերող յուրաքանչյուր որոշում նա կհայտնի «Դաշնակցություն» կուսակցությանը։
«Միլիոն մը հայերու ջարդի պատմութիւնը» (1921թ․) աշխատության մեջ «Ժամանակ» թերթի խմբագիր Սեպուհ Ակունին (հնարավոր է՝ կեղծանուն է – խմբ․) մանրամասն նկարագրում է Իթթիհաթի գաղտնի նիստերը։ Սակայն այդ ամենից հետաքրքիր է հետևյալ փաստը․ պարզվում է՝ կուսակցության ոչ բոլոր անդամներն էին միաբան հայերի ճակատագրին վերաբերող հարցում։
Ակունին, որը իթթիհաթականների շարքում իր իրազեկիչն ուներ, գրում է, որ վեճ է եղել։ Այդ նիստերից մեկի ընթացքում Մեհմեդ Թալեաթը և Բեհաեթդին Շաքիրը առաջարկում էին մեկընդմիշտ լուծել հայերի հարցը՝ ոչնչացնելով նրանց։ Սակայն Հուսեյն Ջահիդ-Հալիլ բեյն ու Կարա Քեմալը դեմ էին նման մոտեցմանը։ Նրանք առաջարկում էին բավարարվել հայերին Էրզրումից, Վանից ու Բիթլիսից արտաքսելով։
Ակունիի բերված տվյալներում ասվում է, որ Թալեաթն այն ժամանակ մոտավորապես հետևյալն է ասել (արտահայտությունը բառացի չէ - խմբ.)․ «Գերմանացիները մեր օգնությունն են խնդրել, բայց ինչպե՞ս վստահ լինենք, որ հաղթանակից հետո մեզ չեն թողնի և ձեռք չեն մեկնի հայերին և հույներին․.. Հայերը ճարպիկ են, աչքի են ընկնում խելքով, առևտրում ուժեղ են։ Իսկ մենք ընդամենը պաշտոնյաներ ու սպաներ ենք։ Միակ ելքը նրանց ոչնչացնելն է»։
Թալեաթն ու նրա կողմնակիցները կարծում էին, որ հայերի ոչնչացումը դաս կլինի կայսրության մյուս թշնամիների, մասնավորապես՝ Հունաստանի համար։
Իսկ ահա Կարա Քեմալը կարծում էր, որ նման միջոցները ոչ մի լավ բանի չեն հանգեցնի, իսկ հայերի հարցը կարելի է այլ կերպ լուծել․պետք է նրանց «յուղել», խոստանալ ամեն ինչ, բայց անել միայն մի բան։ Ծայրահեղ դեպքում հանուն անվտանգության նրանց կարելի է արտաքսել կամ ստիպել մահմեդականություն ընդունել։
Ոտնաման, տաբատ, վերարկու. «մեծ բանաստեղծ հայրիկ» Թումանյանին որբերը խնդրագրեր էին գրում
Սակայն Թալեաթի փաստարկներն ավելի ծանրակշիռ գտնվեցին, քան կուսակիցների խոսքերը, և որպես ներքին գործերի նախարար նա իր անմիջական հսկողության տակ վերցրեց հայերի ոչնչացումը։
Հրամանագրի պատմությունն ուսումնասիրած Հախվերդյանն ասում է, որ այդ որոշման ընդունման հարցում մեծ դեր է խաղացել «Դաշնակցություն» կուսակցության պատասխանը, որը չի աջակցել երիտթուրքերի ՝ Ռուսաստանի դեմ պատերազմ սանձազերծելու գաղափարին։ Արդյունքում Իթթիհաթի վերջին գաղտնի նիստում էլ վճռվել է հայերի ճակատագիրը։ Նախևառաջ որոշում է կայացվել բնակչության արական հատվածին զորակոչել բանակ։
Թալեաթի ճակատագրական հրամանագիրը հասել է մեր օրեր։ Այն ուղղված է Ադանայի պատվիրակին ՝ Ջեմալ-բեյին։
«Մեզանից յուրաքանչյուրի պարտքն է հնարավոր ամեն ինչ անել հայտնի տարրերից (այսինքն ՝ հայերից - խմբ.) ազատվելու վեհ ծրագրի իրականացման համար, որոնք հարյուրամյակներ շարունակ խոչընդոտ են եղել կայսրության քաղաքակիրթ առաջընթացի ճանապարհին», - ասված է Թալեաթի հրամանագրում:
Հայերի գլխավոր դահիճներից մեկը համոզված էր, որ հարկավոր է անել ամեն ինչ, որպեսզի «ձեռնարկված միջոցները տան պահանջված արդյունքները»։
«Փետրվարի 18-ի մեր զեկույցում հայտարարեցինք, որ Ջեմիեթը(երիտթուրքերի կենտրոնական կոմիտեն) վճռել է բնաջնջել տարբեր ուժերի, որոնք դարեր ի վեր արգելք են հանդիսացել: Այս առումով պետք է կիրառել արյունալի մեթոդներ: Անշուշտ այդ մեթոդների կիրառումը սարսափեցնում է մեզ, բայց Ջեմիաթն այլ ելք չունի, որ հավաստի իր գործելակերպի կայունությունը»,-ասվում է Թալեաթ փաշայի պաշտոնական հրամանագրում։
Նա նաև նշում է, որ Ալի Ռիզա բեյը (Իթթիհաթի պատվիրակը Հալեպում – խմբ․) քննադատում է իրենց և հորդորում է գթասիրտ լինել, բայց Թալեաթը համարում է, որ «այսպիսի պարզունակությունը ոչ այլ ինչ է, քան անհեթեթություն»։ «Մենք կգտնենք մի վայր բոլոր նրանց համար, ովքեր չեն համագործակցի մեզ հետ, մի վայր, որտեղ կճնշվեն նրանց սրտի նուրբ լարերը»,-ասվում է Ջեմալ բեյին ուղղված 1915 թ․-ի մարտի 25-ի նամակում։
Սարգսյանը Հայոց ցեղասպանության դրդապատճառներն է ներկայացրել Nouvelles d’Arménie ամսագրին
Իհարկե, այս ամենը նախևառաջ խիստ շահադիտական նպատակներ ուներ։ Չէ՞ որ որոշվել էր պատժել մտավորականության ներկայացուցիչներին, ականավոր գործիչներին, հարուստ ու նշանակալի մարդկանց։
Թալեաթի մտահղացումն իրագործվեց։ 1915 թ․-ի ապրիլի 24-ին Կոստանդնուպոլսում (այժմ ՝ Ստամբուլ) սպանվեցին հարյուրավոր հայ մտավորականներ։ Իսկ Ցեղասպանության ողջ ընթացքում մեկուկես միլիոն հայ է սպանվել։
Նշենք, որ թեև Թալեաթին հաջողվեց իր երկրում խուսափել պատժից, սակայն նա սպանվեց 1921թ․-ին Բեռլինում, Սողոմոն Թեհլերյանի կողմից։ «Դաշնակցության» ներկայացուցիչները հաջողվեց վրեժ լուծել նաև Ցեղասպանության շատ կազմակերպիչներից և նրանց հետ կապ ունեցող անձանցից։
