Գաղթականի զավակ եմ: Սառա տատս, ավելի ստույգ` հորս տատը, որի անունը կրում եմ, ծնվել ու մեծացել է Արևմտյան Հայաստանի Բայազետի Ջուջան գյուղում: Խոշոր սև աչքերով, սպիտակամաշկ այս հայուհին լավ ձիավարել է, բայց եղել է ամոթխած ու համեստ մի աղջիկ: Դեռահաս էր, երբ ամուսնացավ Գեղամի հետ` Արևմտյան Հայաստանի Ալաշկերտի Չլկանի գյուղից: Գեղամն իսկական հայ տղամարդ էր` խիստ ու հաղթանդամ: Նա իր ազդեցիկ տեղն ուներ արևմտահայ ու թուրք հասարակության մեջ, որովհետև բացի մեծահարուստ լինելուց, նաև ժամանակի լավ դատավորներից էր:
Պատմում են, որ երբ Գեղամը ձիով տուն էր գալիս, կրտսեր եղբայրներն ընդառաջ էին վազում` նրան դիմավորելու, բռնում էին ձիու սանձը, օգնում, որ իջնի և ուղեկցում տուն: Դա հայերի մեջ տարածված` մեծի հանդեպ հարգանքի գեղեցիկ դրսևորում էր: Ջերմությամբ ու սիրով լի հայկական ընտանիք էր Գեղամի ու Սառայի ընտանիքը:
Նրանք 6 զավակ են ունենում` 5 աղջիկ, մի տղա: Այս ամենը մինչև… մինչև չարաբաստիկ կոտորածներ: Երբ Վանի կողմերում սկսվում են ջարդերն ու ազատագրական պայքարը, Սառայենց գյուղում ապրող ազդեցիկ մի թուրք, որը լավ հարաբերությունների մեջ էր գյուղի հայ բնակչության հետ, թաքուն նրանց հասկացնում է սպասվելիքի մասին և խորհուրդ տալիս Արաքսի մյուս կողմն անցնել, մինչև խժդժություններն ավարտվեն:
Սառան ու Գեղամը, որ տուն ու տեղ ունեին, հողեր, անասուն, ոսկեղեն, մնում են շվարած: Ստիպված մեծ մասը վաճառում են, որովհետև գումարն ավելի հեշտ էր տեղափոխել, ու 6 երեխաների հետ բռնում գաղթի ճամփան: Չնայած Ալաշկերտն Արևելյան Հայաստանին մոտ է, բայց դառնություններով լի այս ճանապարհին նրանց զավակներից 3-ը` 3 դուստրերը, մահանում են: Երկու աղջիկների, որոնցից մեկը դեռ ծծկեր էր, և որդու հետ Սառան ու Գեղամը հասնում են Էջմիածին: Իսկ Էջմիածնում այդ օրերին` անթիվ ու անհամար անտուն գաղթականներ, սով, համաճարակ, համատարած մահ: Հենց Մայր աթոռի պատերի տակ մի գիշերվա ընթացքում մահանում են Սառայի ամուսինը, որդին ու մի դուստրը: Երիտասարդ կինը մնում է մենակ` բարուրի երեխան ձեռքին:
Գաղթի ճամփով էր անցել ու կոտորածի դառնությունները սեփական մաշկի վրա զգացել նաև Ալաշկերտի Չլկանի գյուղում մեծացած Խաչոն, որը հետագայում մեր մեծ պապը պիտի դառնար: Ասում են` Չլկանին չքնաղ մի գյուղ էր` 40 հրաշագործ աղբյուրներով: Պատմում են նաև, որ հիվանդները գալիս էին Չլկանի, լվացվում այդ աղբյուրների ջրով, խմում ու դարման անում իրենց ցավերին: Խաչոն էլ մեծ ազգի զավակ էր: Սառան պատմում էր, որ էրգրի իրենց տանը 40 մարդ է ապրել` հաշտ ու համերաշխ: Մինչև ցեղասպանությունը նա էլ է ընտանիք ունեցել` 5 երեխա: Խաչո պապիս առաջին կինն ու երեխաների մի մասը, չդիմանալով գաղթի ճամփի դաժանություններին` անհաց, անջուր օրերին, մահացել են ու չեն հասել Արևելյան Հայաստան: Երեխաներից երկուսն արդեն այստեղ են համաճարակի զոհ դարձել: Մնացել է միայն Հայկանուշը` մեր մեծ հորաքույրը:
Արևելյան Հայաստան գաղթելուց կարճ ժամանակ անց, երբ պարզ է դառնում, որ այս պայմաններում մենակ կինը չի կարող ապրել, Սառայի առաջին ամուսնու քրոջ` տալոջ ամուսինն ասում է. «Սառա, ես քեզ պիտի ամուսնացնեմ: Ես չեմ թողնի, որ Գեղամ էֆենդու կնիկը մեկի դեմը քոծություն ընե, մեկի տանն աշխատի, ես չեմ թողնի, որ Գեղամ էֆենդու կնկա վիզը ծուռ մնա»: Եվ իրենց հարսին նորից ամուսնացնում է էրգրից եկած, համագյուղացի Խաչոյի հետ, որը նույնպես կրկին ընտանիք ունենալու կարիք ուներ:
Ցավ ու դառնության, վշտի ու կեղեքումների այդ օրերին հայը նորից օջախ է ստեղծում, նորից նրա երդիկից սկսում է ծուխ բարձրանալ: Բայց ամեն օր ու գիշեր մեծ տատս ու մեծ պապս քնում ու արթնանում են էրգիր՝ իրենց հող ու ջրին վերադառնալու երազով: 1918 թ.-ին, երբ ավարտվում է Առաջին համաշխարհային պատերազմը, երբ կազմավորվում է Հայաստանի Առաջին հանրապետությունը, ու 6 վիլայեթներն ընդգրկվում են Հայաստանի կազմում, Սառան ու Խաչոն վերցնում են նախորդ ամուսնություններից իրենց մնացած մեկական դստրիկներին ու նորից վերադառնում Չլկանի` հայրենի գյուղում հայրենի օջախի ծուխը վառ պահելու և շենացնելու համար: Ավաղ, նրանց ուրախությունը կարճ է տևում, որովհետև շատ չանցած` պարզ է դառնում, որ հետդարձն իզուր էր, որ թուրք խուժանը դեռ չի հանգստացել, որ վտանգն ամեն օր կախված է իրենց գլխին: Խեղճերը նորից գլխիկոր փախեփախ են լինում, անցնում Արաքսի այս կողմ` այնտեղ թողնելով շեն տներն ու բերրի հողերը:
Սկզբում Խաչոն ու Սառան ապաստանում են Արտաշատի Բզովան գյուղում, բայց կարճ ժամանակ անց տեղափոխվում են Հոկտեմբերյանի շրջանի Մոլաբադալ թուրքական անունը կրող գյուղ, որտեղ բնակություն էին հաստատել ալաշկերտցի իրենց համերկրացիներն ու վանեցիները:
Մայրը երեխային նետել է ժայռից` եղբորը փրկելու համար. Դեր Զորի սարսափելի երկար ճանապարհը
Մոլաբադալում, որն այսօրվա Արմավիրի մարզի Եղեգնուտ գյուղն է, Սառան 50 տարեկան հասակում Խաչոյի համար երկվորյակ որդիներ է ծնում: Մելիքի, որը առաջինն է լույս աշխարհ եկել ու փարթամ երեխա էր, տակաշորերը պատրաստ էին: Բայց մեկ էլ տատմերն ասում է, որ էլի երեխա կա: Կնյազը, որին կարծես չէին սպասում ծնողները, տակաշոր ու փաթաթան չուներ: Շվարած տատմերն արագ իր վրայից հանում է Աստված գիտի որքան կեղտոտ գոգնոցն ու փաթաթում 2-րդ նորածնին` Կնյազին, որը պիտի իմ պապը դառնար: Չնայած Կնյազն ավելի նվազ էր, չնախատեսված, ու անգամ շոր չկար, որ նրան փաթաթեին, բայց Աստծո կամոք նա շարունակում է ապրել, իսկ փարթամ ու առողջ Մելիքը 9-10 տարեկանում հիվանդությունից մահանում է: Սառան ու Խաչոն նորից հայտնվում են որդեկորույս ծնողների դերում: Սառան` մեծ տատս, որ ապրել է մինչև 1968 թ-ը, մինչև կյանքի վերջին օրը երազում էր էրգրի մասին ու հավատում, որ մի օր հետ է գնալու:
Իմ երազներում հաճախ եմ տեսնում Չրկանլի գյուղը, մեր 40 աղբյուրը, մեր պապենական տունը, լսում սարերից եկող սրինգի ձայնը: Մեծ տատիկս իր անվան հետ ինձ է փոխանցել նաև էրգրի կարոտը, տունդարձի հավատը: Մի օր իրականացնելու եմ մեծ տատիս երազանքը` գնալու եմ տուն, որ նրա հոգին ի վերջո հանգիստ գտնի հավերժի գրկում:
Հայոց ցեղասպանություն. «Իմ երակներով էլ է ղարսեցու արյուն հոսում»
