Չիլիի 1973 թվականի հեռավոր և աշխարհագրական, և արդեն ժամանակային առումով պետական հեղաշրջումը լայնորեն և զայրացած լուսաբանվում էր խորհրդային պետական քարոզչության կողմից։ Դե իհարկե, սոցիալիստ նախագահին «գահընկեց» արեց ռազմական խունտան` «ֆաշիստները», ինչպես ներկայացնում էին նրանց։ Քաղաքական թեժ կրքերի իրարանցման մեջ այդքան էլ նկատելի չէր ֆուտբոլային իրադարձությունը, որը, սակայն, բացառիկ դարձավ։
Չիլիում հեղաշրջումը վաղուց էր հասունանում, իսկ 1973 թվականի սկզբից հասկանալի դարձավ, որ դա միայն ժամանակի հարց է։ Խորհրդային ղեկավարությունը ջանքեր էր գործադրում, պահպանելու սոցիալիստ նախագահ Սալվադոր Ալյենդեի իշխանությունը, սակայն օրեցօր վատթարացող տնտեսական վիճակը, իսկ այդ ֆոնին նաև ԱՄՆ–ի անթաքույց միջամտությունը, պուտչն անխուսափելի էին դարձնում, ինչն էլ եղավ 1973 թվականի սեպտեմբերի 11-ին, և իշխանության եկավ գեներալ Աուգուստո Պինոչետը։ ԽՍՀՄ ջանքերի շնորհիվ Ալյենդեին հայտարարեցին պուտչիստների կողմից գնդակահարված, և միայն 2011 թվականին էքսգումացիան և դիակի փորձաքննությունը վերջակետ դրեցին այդ պատմությանը. Ալյենդեն գնդակահարված չի եղել, նա հրազենով ինքնասպան էր եղել։ Ու թեև Չիլիի հեղաշրջումը նշանակալի իրադարձություն էր նախևառաջ երկրի, Հարավային Ամերիկայի և միջազգային քաղաքական իրավիճակի համար, նրա արձագանքն անդրադարձավ նաև անսպասելի ոլորտների` օրինակ, ֆուտբոլի վրա։
Ապագա ֆուտբոլային աստղերի կրեատիվ սանրվածքները. Եվրոպայի Մ19 առաջնության եզրափակիչը
Բանն այն է, որ հենց այդ ժամանակ էին ընթանում 1974 թվականի աշխարհի առաջնության նախընտրական խաղերը։ ԽՍՀՄ հավաքականը պետք է ապացուցեր համաշխարհային ֆուտբոլային իրադարձությանը մասնակցելու իրավունքը երկու անցումային խաղերում հարավամերիկյան թիմերից մեկի հետ, և այդ թիմը, հակառակի պես, դարձավ հենց Չիլիի հավաքականը։
Իսպանացիները հաղթանակը տոնում են հայ երկրպագուների հետ. տեսանյութ
Խորհրդային քաղաքական և սպորտային ղեկավարության առաջ համլետային հարց ծառացավ` խաղալ, թե չխաղալ։ Առաջին խաղը նախանշված էր 1973 թվականի սեպտեմբերի 26-ին. արդեն կես ամիս Չիլիում ղեկավարում էր խունտան, խորհրդային թերթերը նրա հասցեին հավանաբար միայն անպարկեշտ խոսքեր չէին ասել, իսկ այստեղ` խնդրեմ, ֆուտբոլ խաղացեք։
Քանի որ առաջին խաղը պետք է կայանար Մոսկվայում, որոշեցին ամեն դեպքում այն անցկացնել։ Հավանաբար, հույս դնելով նրա վրա, որ օբյեկտիվորեն ավելի ուժեղ խորհրդային թիմը կկարողանա հաղթել չիլիացիներին, և պատասխան խաղը զուտ ձևական բնույթ կկրի։ Հասկանալի է, որ չէր կարելի նույնիսկ մտածել, որ հաղթանակած սոցիալիզմի երկրի հավաքականը կարող է պարտվել «պինոչետցիներին»։
Այդ խաղին մեկնարկային կազմում դուրս եկավ նաև Երևանի «Արարատի» առաջատար խաղացողներից մեկը` Արկադի Անդրեասյանը, որը դեռ նոր էր ԽՍՀՄ առաջնության արծաթե մեդալակիր դարձել։ Մեկ ամիս անց նրան վիճակված էր դառնալ երկրի գավաթակիր և չեմպիոն, սակայն այդ օրը նա դրա մասին միայն երազում էր։
Չիլիացիները պինդ դուրս եկան, և խաղը տարօրինակ ստացվեց։
«Ալաշկերտը» հաղթեց «Մակեդոնիային». գրոհն ու հակագրոհն իրենց պտուղները տվեցին
«Մոսկվայում ոչ մի աֆիշ չկար, մեզ արգելեցին խոսել այդ թեմայով, թղթակիցներին մոտ չէին թողնում։ Դա իմ կյանքի ամենատարօրինակ խաղն էր», – հիշում է այդ թիմի ավագ Վլադիմիր Կապլիչնին։
«Մենք խաղում էինք հանգիստ, բայց միայն արտաքնապես։ Նյարդային վիճակ կար, մեզնից յուրաքանչյուրը նյարդայնանում էր», – ասում է պաշտպան Եվգենի Լովչևը։
Խաղը չէին գովազդում և հեռուստատեսությամբ չէին ցուցադրում, սակայն «փչացած ռադիոն» իր գործն արեց, և հարյուր հազարանոց Լուժնիկի մարզադաշտը կիսով չափ լի էր։ Երկրպագուները մի խաղի ականատես դարձան, որում մի կողմը անդադար գրոհում էր, իսկ մյուսը` պաշտպանվում։ Ընդ որում, հաջող էր պաշտպանվում։ Խաղն ավարտվեց ոչ–ոքի, զրոյական հաշվով, և դա չիլիացիներին լավ շանսեր տվեց տանը հաջողության հասնելու համար։
Սակայն պատասխան խաղը չկայացավ։ ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ֆեդերացիան սեպտեմբերի վերջին դիմեց ՖԻՖԱ` խնդրելով տեղափոխել այն չեզոք դաշտ` Պերու, Արգենտինա կամ Բրազիլիա։ Իբրև թե` Սանտյագոյի ազգային մարզադաշտը «խունտայի կողմից համակենտրոնացման ճամբարի է վերածվել, որում հեղաշրջման ընթացքում նախագահ Ալյենդեի բազմաթիվ համախոհներ էին սպանվել, այդ պատճառով հայրենասերների արյունով շաղախված խաղադաշտում խաղալը սրբապղծություն է»։
Մակեդոնիայում հայկական օր է. «Ալաշկերտի» հաղթանակից հետո հաղթեց նաև «Փյունիկը»
ՖԻՖԱ-ն Սանտյագո է ուղարկում իր ներկայացուցիչներին, որոնք ի հիասթափություն խորհրդային կողմի, լուրջ հիմքեր չգտան այլ մարզադաշտ խաղը տեղափոխելու համար, մեջբերելով ֆուտբոլի կանխադրույթն այն մասին, որ ֆուտբոլը պետք է քաղաքականությունից դուրս լինի։ Բացի այդ, չիլիական կողմն էլ անվտանգության երաշխիքներ էր տվել. եկել եք ֆուտբոլ խաղալու` խաղացեք, ձեզ ոչ ոք վատ խոսք չի ասի։
Եվ, անկեղծ ասած, դա արդար էր fair play–ի տեսանկյունից, քանի որ անցումային խաղ խաղալ սեփական դաշտում (այն բանից հետո, երբ ռազմական հեղաշրջումն արդեն տեղի էր ունեցել), այնուհետև ՖԻՖԱ–ից պահանջել նման օրինական արտոնությունից զրկել անմեղ հակառակորդին, առնվազն անտրամաբանական է։ Չէ՞ որ ֆուտբոլիստները չէին պուտչ սարքել։
Ի դեպ, հենց այդ (Մոսկվայում տեղի ունեցած խաղը) հանգամանքն էր ամենից շատ զայրացրել այն ժամանակվա ՖԻՖԱ–ի նախագահ Սթենլի Ռոուզին, որն առանց այդ էլ մեծ սեր չէր տածում սոցիալիստական ճամբարի երկրների նկատմամբ։ Որոշումն ամեն դեպքում արդար էր։
Ճիշտ է, չգիտես ինչու, կրկես էին սարքել։ Եթե հակառակորդը չի ժամանում, ապա չներկայանալու համար 0:3 հաշվով տեխնիկական պարտություն է գրանցվում և վերջ։ Իսկ այստեղ...
Սանտյագոյի «Նասիոնալ» մարզադաշտը 1973 թվականի նոյեմբերի 21-ին։ Տրիբունաներում շուրջ 5 հազար հանդիսատես կա, և դա տարօրինակ է, չէ՞ որ այն մասին, որ խաղը չի կայանալու, նախապես էին հայտարարել։ Չիլիացիները իրենց ավանդական կարմիր–կապույտ համազգեստով հավաքվել էին խաղադաշտի կենտրոնում։
Սա ի՞նչ բան էր. Բրազիլիայում խաղի ժամանակ տարօրինակ երևույթ է գրանցվել. տեսանյութ
Մրցավարի (տեղացի մրացվարի, քանի որ ՖԻՖԱ–ի նշանակած բրազիլացի մրացվարը հրաժարվեց մասնակցել այդ ֆարսին) սուլոց` և ֆուտբոլիստները, փոխանցումներ կատարելով, գնդակն ուղարկեցին հակառակորդի դարպաս։
Վերջապես գնդակը տեղ հասավ, և ավագ Ֆրանսիսկո Վալդեսը, գրեթե այն դարպասի գծից, որը պետք է պաշտպաներ խորհրդային դարպասապահ Եվգենի Ռուդկովը, գնդակն ուղարկեց ցանցի մեջ։ Մրցավարը, որն այս ընթացքում հետևում էր անխոչընդոտ ընթացող խաղացողներին, ցույց տվեց կենտրոնին. Չիլի–ԽՍՀՄ` 1:0։
Այդպիսով, ԽՍՀՄ հավաքականը աշխարհի առաջնությանը չմեկնեց, իսկ նրա հետ միասին այդ հնարավորությունից զրկվեցին նաև Երևանի «Արարատ» ակումբի խաղացողները, առնվազն` Արկադի Անդրեասյանը, որն արդեն ամրապնդել էր դիրքերը հավաքականում։ Սակայն 1974 թվականին «Արարատն» արդեն գործող չեմպիոն էր և գավաթակիր, և Անդրեասյանին կարող էին միանալ մյուսները, բարեբախտաբար, ընտրության հնարավորություն կար` Զանազանյան, Մեսրոպյան, Սարգսյան, Իշտոյան, Ղազարյան... Էդուարդ Մարկարովը 1966 թվականի աշխարհի առաջնության բրոնզե մեդալակիր էր, սակայն այն ժամանակ այլ ակումբի կազմում էր հանդես գալիս։
«Փյունիկը» Եվրոպայի լիգայում չի պարտվում. այս անգամ` հաղթանակ Գյումրիում
Վերոնշյալ խաղացողները (և մի քանի այլ խաղացող) բազմիցս խաղացել են ԽՍՀՄ տարբեր հավաքականների կազմում` երիտասարդական, օլիմպիական, ազգային, մասնակցել ընկերական և պաշտոնական խաղերին։ Բայց ահա աշխարհի առաջնությանը նրանց խաղալ չհաջողվեց` նրանց փոխարեն դա արեց Խորեն Հովհաննիսյանը` մոտ մեկ տասնամյակ անց։
