2018 թվականին տոնում էին մաթեմատիկոս, գեոֆիզիկոս, ինժեներ–գյուտարար Երվանդ Կոգբետլյանցի 120-ամյակը, նրան հիրավի կարելի է աշխարհի քաղաքացի անվանել։ Ծնվել է նա Դոնի Նախիջևանում, խոշոր արդյունաբերողի ընտանիքում. նրա հորը` Գևորգին, պատկանում էին Ռոստովի մերձակայքում գտնվող հանքերն ու հանքահորերը։
Երվանդը մաթեմատիկա է ուսումնասիրել Փարիզի և Մոսկվայի համալսարաններում, դոցենտի պաշտոնում մնացել է աշխատելու Ռուսաստանի մայրաքաղաքում։ Երբ սկսվեց հեղափոխությունը վերադարձավ Ռոստով, որոշ ժամանակ այնտեղ դասավանդեց, այնուհետև` Կրասնոդարում և Երևանում։ Կարծես նրան հետապնդում էին մեծ ու փոքր պատերազմները, տեղի ապստամբություններն ու դրանց ճնշումները, և Երևանից Կոգբետլյանցը Ֆրանսիա գաղթեց։
Փարիզում նա մաթեմատիկայով էր զբաղվում և գրավիտացիայի (այն ժամանակների համար ֆիզիկայում բավական համարձակ և առաջատար ուղղություն էր) տարածման արագությունն էր ուսումնասիրում։ Պատերազմից առաջ 6 տարի Իրանում է ապրել, որտեղ Արվեստների և գիտության շքանշանի է (Պարսկաստանում նման շքնաշան է եղել) արժանացել։
Ազատ ժամանակ, գուցե և, ստեղծագործական աշխատանքով զբաղվելու կարգով, նա պարբերաբար տարբեր հետաքրքրաշարժ գլուխկոտրուկներ էր լուծում։ Օրինակ, մի շարք խոշոր շախմատիստներ և գիտնականներ դեռ իրենից առաջ գլուխ էին կոտրում եռաչափ շախմատի հետաքրքիր խնդրի վրա. խաղը ստացվում էր, սակայն մատ անելը հնարավոր չէր, խաղի եռաչափ տիրույթում թագավորը միշտ հնարավորություն ուներ որևէ տեղ փախչելու։
Կոգբետլյանցը աշխատացրեց երևակայությունը և մի քանի նոր ֆիգուրներ ծնվեցին. որպես լրացում բոլորին հայտնի ավանդական շախմատին։ Շախմատային 8 տախտակ տեղադրվում են մեկը մյուսի վրա, խաղի տարածքը 512 վանդակներից է կազմված, և խաղաքարերը տեղաշարժվում են ոչ միայն հորիզոնական հարթության մեջ, այլև վերև և ներքև։
Դեռ անտիկ ժամանակներում էին գրողներն ու նկարիչները ստեղծել հիպոգրիֆին. կիսաձի–կիսագրիֆոն, առջևի թաթերն առյուծի թաթերի նման։ «Սիրահարված Ռոլանդը» պոեմում նման էակի մասին է գրել նաև Արիոստոն, սակայն դա արդեն միջանդարան էր։ Այնուհետև հիպոգրիֆ հայտնվեց Հարի Փոթերի մասին պատմող գրքում և ֆիլմում, դա արդեն Կոգբետլյանցից հետո էր, որի թեթև ձեռքով հրեշը` իր և շրջապատող մարդկանց համար ստացավ նոր, բացարձակ անսպասելի այլ կերպար։
Նա ֆիգուր դարձավ Կոգբետլյանցի շախմատներում. սովորական երկչափ ձիու եռաչափ անալոգ։ Թե ինչպես է շախմատում շարժվում ձին բոլորը գիտեն (կամ գրեթե բոլորը), իսկ եռաչափ հիպոգրիֆը քայլում է գրեթե նույնպես, պարզապես տարբեր մակարդակների վրա, թեև հորիզոնականի վրա ևս կարողանում է։ Բացի այս հիբրիդից, եռաչափ շախմատում «ֆավորիտ» և «արքեպիսկոպոս» հայտնվեցին։
Պարզ է, որ եռաչափ շախմատ խաղալն ավելի դժվար է։ Սակայն այս խաղը խաղալ ցանկացողները քիչ չեն, կան նաև բավական առաջատար համակարգչային ծրագրեր, որոնց օգնությամբ կարելի է կատարելագործել Կոգբետլյանցի ստեղծած շախմատը (այդ շախմատն անվանում են նաև տիեզերական կամ խորանարդաձև) խաղալու հմտությունները։
Իհարկե, խաղի բարձր մակարդակը տարածաչափական երևակայություն կպահանջի` Կոգբետլյանցն իր հորինած շախմատը խաղալ է սովորեցրել ծանոթներից շատերին, ոչ բոլորին է հաջողվել գլուխ հանել, սակայն նրանք, ովքեր սովորեցին, այս խաղի էնտուզիաստ դարձան։
Եռաչափ այդ շախմատը նման էր Երվանդ Կոգբետլյանցի կյանքին. մե՛կ վերև, մե՛կ ներքև, վայրէջքներ և վերելքներ, հորիզոնական հարթությունում խաղաղ կյանքի շատ փոքր ընդմիջումներով։
1942 թվականին Կոգբետլյանցը ստիպված լքեց Ֆրանսիան. չկարողացավ հաշտվել գերմանական օկուպացիայի հետ և մեկնեց Ամերիկա, Նյու Յորքի գիտությունների ակադեմիայի անդամ դարձավ։ Այդ տարիները նույնպես հագեցած էին գիտական աշխատություններով, իսկ Համաշխարհային երկրորդ պատերազմի ավարտը թույլ տվեց նրան Փարիզ վերադառնալ. այս անգամ արդեն ընդմիշտ։
