1914թ. սկսված Առաջին աշխարհամարտն առիթ դարձավ երիտթուրքերի դարավոր երազանքի իրականացման համար` մաքրել տերության սահմանները ոչ թուրքական համայնքներից: Այդպես սկսվեց մանրամասնորեն մշակված ցեղասպանության պետական ծրագրի իրագործումը:
Քաղաքական իրավիճակն ու մուսալեռցիների որոշումը
Դարերի ընթացքում պատմական տարբեր իրադարձությունների արդյունքում ու ազդեցությամբ Սուեդիայի շրջանում՝ Մուսա լեռան շրջակայքում ձևավորվել էր հայկական 6 գյուղ՝ Յողուն Օլուք, Խըդըրբեկ, Քաբուսիե, Բիթիաս, Վաքըֆ, Հաջի Հաբիբլի։ 20-րդ դարի սկզբներին Սուեդիայի հայկական գյուղերում ապրում էր մոտ 6000 հայ:
1915 թվականի հուլիսի վերջերին Քեսապի հայ բնակչությանը տեղահանելու հրաման տրվեց: Գույժն արագորեն նաև Սուեդիա հասավ: Պարզ էր, որ հաջորդն իրենք էին լինելու։ Հուլիսի 29-ին Յողուն Օլուքում՝ քահանա Տեր Աբրահամ Գալուստյանի տանը, հավաքվում են 6 գյուղերի երևելիները՝ վճռելու իրենց անելիքը՝ ի՞նչ անել՝ ենթարկվե՞լ բռնագաղթի հրամանին, թե՞ մնալ և դիմադրել։ Մեծամասնությունը դիմադրության կողմնակիցն էր՝ վստահ լինելով, որ փրկության միակ ճանապարհը դա է։
«Հրացանը ձեռքիս այստեղ կմեռնեմ, բայց գաղթական չեմ դառնա»․ այս որոշումով մոտ 4000 հայ միացավ դիմադրության գաղափարին, իսկ գրեթե 2000-ը որոշեց ենթարկվել երիտթուրքական հրամանին։
Ապստամբության սկիզբը
Դիմադրության համար իբրև հենակետ ընտրվեց Մուսա լեռը: Դիմադրությանը միացածներից շատերը կանայք, ծերեր և երեխաներ էին, և միայն մոտ 700-ն էին մարտունակ: Թուրքական իշխանությունները թեպետ գիտեին, թե ինչ է կատարվում, բայց առանձնապես վտանգ չէին տեսնում՝ վստահ լինելով, որ ապստամբների հարցերը շատ արագ կլուծեն։
Առաջին մարտը օգոստոսի 7-ին է տեղի ունենում․ թուրքերը հարձակվում են փոքր ուժերով՝ վստահ լինելով, որ հայերի հարցերը մի քանի ժամում կլուծեն, սակայն արագորեն հետ են շպրտվում, մի քանի օր անց կրկնում են հարձակումը՝ կրկին անարդյունք։ Թուրքերի վստահությունը տագնապի էր վերածվում: Օգոստոսի 19-ին թուրքերը նորից են հարձակվում՝ այս անգամ մեծաքանակ զորքով՝ գրեթե 5000 զինվորով, նրանց էին միացել շրջակա բնակավայրերից ևս մի քանի հազար մահմեդականներ։ Անհավասար կռվին բոլորն էին մասնակցում՝ կանայք քարեր էին նետում, երեխաներն ապահովում էին կապը մարտիկների միջև։ Հասկանալով, որ այսպես գործը գլուխ չեն բերի՝ թուրքերն այլ մարտավարություն են ընտրում՝ 15.000-անոց բանակով պաշարելով Մուսա լեռը։
Զինամթերքն ու սննդի պաշարը վերջանում էին... Պայքարի առաջնորդներից Տիգրան Անդրեասյանը սպիտակ սավանի վրա անգլերեն տառերով գրում է «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են, փրկեցեք» և ծովահայաց ամրացնում լեռան գագաթին: Սրա կողքին տեղադրվում է երկրորդ դրոշակը՝ կարմիր խաչով:
Հույս է հայտնվում
Սեպտեմբերի 5-ին պատահաբար այդ կողմերով անցնող ֆրանսիական «Գիշեն» ռազմանավից նկատում են դրոշակը, ուղարկված մակույկով նավ են բարձրանում մի քանի մուսալեռցի ու ռազմանավի հրամանատարին ներկայացնում իրավիճակը: Ի դեպ, վերջինիս կարգադրությամբ նավի անձնակազմը ռմբակոծում է թուրքական դիրքերը:
«Գիշենը» հեռանում է՝ խոստանալով վերադառնալ և օգնել մուսալեռցիներին: Մուսալեռցիների դրության մասին զեկուցվում է ֆրանսիական արևելյան նավատորմի փոխծովակալ Լուի Դարթիջ դը Ֆուրնեին: Վերջինս հեռագիր է ուղարկում ֆրանսիական կառավարությանը, սակայն հասկանալով, որ պաշտոնական թղթաբանությունը երկար ժամանակ կխլի, չսպասելով պատասխանի՝ հածանավեր է ուղարկում մուսալեռցիներին տարհանելու համար:
Մուսալեռցիների փրկության ճանապարհը
Սեպտեմբերի 13-ին՝ ինքնապաշտպանությունը սկսելուց 53 օր անց, ֆրանսիական 5 նավերը սկսեցին հայերի տարհանումը, 4000-ից ավելի մուսալեռցիներ տեղափոխվեցին Եգիպտոս՝ Պորտ Սայիդ: Ի դեպ, հերոսամարտի ընթացքում թուրքերն ունեցան մի քանի հարյուր, որոշ աղբյուրների վկայությամբ՝ գրեթե հազար զոհ, իսկ հայերն ընդամենը 18։
Պորտ Սայիդում հայերի համար կառուցվեց վրանաքաղաք։ Հայերն այստեղ հիմնեցին դպրոց, տարբեր արհեստանոցներ բացեցին։
Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո Ալեքսանդրետի նահանգը, այսինքն՝ նաև Մուսա լեռան շրջակա գյուղերի տարածքն անցավ Ֆրանսիայի իրավասության ներքո, և մուսալեռցիներին թույլատրվեց վերադառնալ հայրենի գյուղեր:
Կրկին արտագաղթ
Նրանք վերականգնեցին իրենց տները, այգիները, բայց 20 տարի անց կրկին քաղաքական խարդավանքների հետևանքով Ալեքսանդրետի սանջակը միացվեց Թուրքիային՝ Հաթայի անվամբ։ 1939-ին Մուսա լեռան շրջակա գյուղերի բնակչությունը բռնեց գաղթի ճամփան: Գաղթի ճանապարհով չգնացին միայն Վաքըֆ գյուղի բնակիչները՝ ասելով, որ իրենց տունն այլևս չեն թողնի, ինչ էլ որ լինի: Այսօր էլ Վաքըֆը Թուրքիայի վերջին հայկական գյուղն է:
Տարագրված մուսալեռցիներից շատերը հաստատվեցին Սիրիայի և Լիբանանի սահմանում գտնվող Այնճարում, իսկ 1946-1947 թթ. հայրենադարձության ժամանակ մոտ 650 մուսալեռցի ընտանիք տեղափոխվեց Հայաստան: 1972 թ.-ին Գինեվետ ավանը վերանվանվեց Մուսալեռ, ավանի տարածքում կառուցվեց Մուսա լեռան ինքնապաշտպանությանը նվիրված հուշարձան, դրա հարևանությամբ էլ ստեղծվեց թանգարան:
Ամեն տարի՝ սեպտեմբերին, հուշարձանի շրջակայքում հավաքվում են մուսալեռցիներն ու տոնում 1 դար առաջ տարած հաղթանակը: Այդ առիթով եփում են խորհրդանշական հարիսան։ Ինչու՞ հենց հարիսա․ տարբեր պատմություններ կան, դրանցից մեկի համաձայն՝ լեռան վրա օգոստոսի 15-ին՝ դիմադրության առաջին օրերին հորդառատ անձրև է տեղում, ամբողջ ցորենը թրջվում է, քանի որ չեն կարողանում հաց թխել, սկսում են հարիսա եփել։ Այդպես հարիսան դառնում է մուսալեռցիների փրկության խորհրդանիշներից մեկը։
Ամեն տարի Մուսալեռան հերոսամարտին նվիրված տոնախմբություն է կազմակերպվում ոչ միայն հայաստանյան Մուսալեռ գյուղում, այլև Այնճարում և Վաքըֆում։