ԵՐԵՎԱՆ, 18 սեպտեմբերի — Sputnik. 1915թ-ի հուլիսին Օսմանյան թուրքիայի ռազմական ղեկավարությունը մուսալեռցիներին տեղահանելու հրաման արձակեց: Տեղի վեց հայկական գյուղերի ներկայացուցիչները խորհրդակցություն հրավիրեցին, որի ժամանակ որոշվեց դիմել ինքնապաշտպանության և այն կազմակերպել Մուսա լեռան վրա։
Թեև զենքը քիչ էր, փրկության հույսն էլ՝ փոքր, բայց մուսալեռցիները գերադասեցին զոհվել զենքը ձեռքին, քան հանձնվել թշնամու ողորմածությանը։
1915 թ-ի հուլիսի 21-ին Մուսա լեռան շրջակա վեց գյուղի շուրջ 5000 բնակիչ՝ մեծ ու փոքր, բարձրացան լեռան գագաթը: Լեռան վրա անցկացրած 53 օրերին ինքնապաշտպանության մասնակիցների միակ սնունդը հարիսան էր, որն այսօր դարձել է մուսալեռցիների սերունդների ավանդական տոնական ուղեկիցը:
Մուսալեռցի Պողոս Ղարիբյանը պատմում է, որ Մուսա լեռը բարձրացած իրենց պապերը հետները միայն անասուններ ու ցորեն էին տարել, ուստի միակ կերակուրը, որ կարող էր բավարարել 5000 հոգու, հարիսան էր:
«Որպեսզի թե՛ մեծահասակներին, թե՛ երեխաներին ու թե՛ կռվող մարդկանց սննդով ապահովեն, մտածել են հարիսա պատրաստել, որը վերին աստիճանի սննդարար է, մեկ անգամ եթե ուտում ես, ուրիշ սննդի կարիք չես զգում, կալորիականությունը շատ բարձր է»,- հարիսայի պատրաստման մուսալեռյան ավանդույթի ծագումն է մեկնաբանում Պետրոս Ղարիբյանը՝ հավելելով, որ այն միշտ մուսալեռցիների հետ է. «Ուր գնացել ենք, մեր ավանդույթը մեզ հետ տարել ենք»:
Մուսա լեռան ինքնապաշտպանության ժամանակ ունեցան 18 զոհ. 17-ը զոհվեց լեռան վրա, մեկը, որը վիրավոր էր, մահացավ արդեն նավի վրա՝ փրկության ճանապարհին:
Թուրքական կանոնավոր բանակի ու հրոսակախմբերի դեմ 53-օրյա մաքառումից հետո, ֆրանսիական և անգլիական նավերը, տեսնելով ինքնապաշտպանվողների՝ «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են» գրությունը, օգնության եկան ցեղասպանությունից փրկված հայերին:
Ամեն տարի, նշանավորելով իրենց քաջ նախնիների սխրանքն ու հիշելով ինքնապաշտպանության զոհերին, մուսալեռցիների ժառանգները հարիսա են եփում ու, որպես հոգեհաց, բաժանում:
1930-ական թվականներին, երբ Սիրիայում, Լիբանանում բնակվող մուսալեռցիներին հնարավորություն տրվեց վերադառնալ Հայաստան, նրանք նոր Մուսալեռը կառուցեցին Խորհրդային Հայաստանում, Արարատյան դաշտում՝ իրենց հետ հայրենիք բերելով նաև հարիսայի ավանդույթը:
«Մինչև 1963թ-ը բոլորն իրենց գյուղերում, որտեղ ապրում էին, 6-8 ընտանիքներով, հավաքվում ու ամբողջ գիշեր հարիսա էին եփում, որ առավոտյան հոգեհաց բաժանեն»,- պատմում է մուսալեռցի Պետրոս Ղարիբյանը:
Մ
Ամեն տարի սեպտեմբերի 12-ին հաջորդող կիրակի օրը, մուսալեռցիները բարձրանում էին գյուղի մոտ գտնվող բլուրը՝ ի խորհրդանշումն Մուսա լեռան, գառ մորթում, օջախ վառում ու ամբողջ գիշեր հարիսա եփում:
1963թ-ին Մուսալեռ գյուղում կատարվող ամենամյա այս արարողության մասին տեղեկացած խորհրդային իրավապահները գալիս են գյուղ՝ պարզելու, թե ինչ է տեղի ունենում այդտեղ գիշերը, բայց հարիսա եփող գյուղացիների արարքի մեջ ոչ մի վտանգավոր բան չգտնելով՝ հեռանում են:
1976թ-ին Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունը ոչ միայն արտոնեց Մուսա լեռան ինքնապաշտպանության տարեդարձը նշելու ավանդույթը, այլև թույլատրեց Մուսա լեռան խորհրդանիշը դարձած բարձունքում ինքնապաշտպանության հուշահամալիրի կառուցումը: Այդ օրից ի վեր, մուսալեռցիների տոնը դարձավ համահայկական, իսկ հարիսան՝ համազգային արժեք:
Այս տարի լրացավ Մուսա լեռան հերոսամարտի 101-րդ տարին։ Հուշահամալիրի տարածքը դարձյալ բազմամարդ էր. երգ, պար և, իհարկե, օջախների վրա եփվող 101 կաթսա հարիսա՝ ի հիշատակ վասն հայրենյաց հայ ազգի մղած հերոսական պայքարի այս օրինակի:
