1992 թվականի ուշ աշնանը ես գիշերեցի ավտոմոբիլային վաշտում, որը տեղակայված էր Ստեփանակերտի գնդի տարածքում։ Հաջորդ առավոտյան այստեղից դեպի Երևան շարասյուն պետք է շարժվեր։
-Ռո՞ւս ես, – հարցրեց ինձ տարօրինակ դեմքով մի մարդ։
-Այո։
-Ստյոպա կամ Ստեփանիչ, այստեղի պարենամթերքի մատակարարման ղեկավարն եմ, – ձեռքն ինձ մեկնելով` ասաց նա։
– Դիմա։
– Որտեղի՞ց ես։
– Երևանից։ Լրագրող եմ։
– Իսկ ես Բաքվից։ Ե՛վ փականագործ եմ եղել, և՛ վարորդ, և՛ ցեխավիկ...
Այս ծանոթությունը հետագայում վերաճեց ամուր ընկերության։ Անմիջապես աչքի զարնած տարօրինակությունը վիրավորում ստանալու հետևանք էր։ Պարզվեց` Շուշիի ազատագրման հաջորդ օրը նա տեղանքի հետախուզման աշխատանքների մեջ էր ներգրավված եղել։ Նրանց խումբը մտել էր սեփական տներից մեկի բակ, և անմիջապես երկրորդ հարկի պատուհանից նրանց ուղղությամբ կրակել էր թշնամու գնդացիրը։ Փամփուշտը վնասել էր Ստյոպայի աչքը և փշուր–փշուր արել քունքոսկրը։
– Ընկնելու պահին դեմքիս մի հատվածն այրեց մեր նռնականետի «շիթը», – հիշում էր նա թեյի սեղանի շուրջ։
– Մերոնք պատասխան կրակ բացեցին հակատանկային նռնականետերից և մյուս բոլոր զենքերից։ Ինձ անմիջապես տեղափոխեցին Երևան։ Մի քանի օր կոմայի մեջ էի։ Երբ գիտակցությունս տեղը եկավ, ոչինչ չէի տեսնում։ Ինչ-որ մեկը սեղմեց ձեռքս, զգում եմ, որ հարազատ մարդ է։ Կինս էր` Սուսաննան։ Ասում է. «Ստյոպա, մենք Երևանում ենք, հիվանդանոցում»։
– Իսկ երեխաներն ո՞ւր են, – հարցնում եմ ես։
– Ծնողներիդ մոտ, Պյատիգորսկում, – պատասխանում է նա։
– Տեսնում ես, նա ամեն ինչ հաշվի էր առել։ Այս վիճակում միայն ինձ չէ, որ անհանգստանալ չի կարելի։ Ծնողներս առանց այդ էլ շատ են մտահոգվում ինձ համար, իսկ թոռները կօգնեն ավելի թեթև տանել։ Դրական հույզեր կտան։ Դա շատ ես կարևորում, երբ սկսում ես վերակենդանանալ։ Ահա այդպիսին է իմ Սուսաննոչկան։ Ապրի ինքը...
Բաքվի Արմենիքենդի թաղամասում ծնված–մեծացած Ստյոպան Արցախ էր տեղափոխվել մեծ սիրուց դրդված։ Պատերազմից մի քանի տարի առաջ։ Սուսաննային նա նկատել էր, երբ աղջիկը դեռ դպրոցական էր ու Բաքու էր գալիս արձակուրդներին, բարեկամների մոտ։ Ստյոպան ապրում էր հարևանությամբ։ Տարիներ շարունակ տեսնելով բարեկազմ, կարմրահեր, խիստ դեմքով և զվարճալի պեպեններով արցախցի աղջկան` Ստյոպան սիրահարվել էր։ Պարզվել է` աղջիկն էլ անտարբեր չէ բեղավոր Ստյոպայի նկատմամբ, ով քաղաքավարի ու նրբանկատորեն առաջարկում էր նրան տուն ճանապարհել, որպեսզի դեռահաս տղաներից ոչ մեկն աղջկա հետևից անհաճո արտահայտություններ թույլ չտա։
Հայկ Շադունցի անհավանական սխրանքը. ինչու են մերձմոսկովյան Լոբնյայում փառաբանում արցախցուն
Ստյոպան իր սերնդի տիպիկ ներկայացուցիչ չէր։ Նրա մեջ համադրված էին «ռազբորկա» վարելու կարողությունն ու գրականության և պատմության խոր գիտելիքները։ Նա սիրում էր կարդալ։ Մեջբերում էր Սերվանտեսին, Ապուլեոսին, կարող էր քննարկել Ռեմարկի ստեղծագործությունների արժանիքներն ու թերությունները։ Այդ ամենը գրավել էր Սուսաննայի սիրտը, որը պատրաստվում էր ինստիտուտ ընդունվել։ Այդպես նրանք ամուսնացան, տեղը տեղին հարսանիք արեցին, ապա տեղափոխվեցին Ստեփանակերտում ապրելու։ Այստեղ Ստյոպան սկսեց զբաղվել կարի արտադրությամբ։ Արտադրամաս բացեց։ Իսկ հետո սկսվեց պատերազմը...
– Դու ինչպե՞ս աշխարհազորային դարձար, – հարցրի ես։
– Բոլորը գնացին։ Ամոթ էր չգնալը։
– Ե՞վ, ինչից ամեն ինչ սկսվեց։
– Զենք էինք տեղափոխում ու բռնվեցինք թշնամու կողմից։ Վայ, Դիմա, ո՜նց էին մեզ ծեծում։ Վայ, ո՜նց էին խփում։ Բայց, փառք Աստծո, նստեցրին։ Չսպանեցին։ Մի քանի օր անց փոխանակեցին։ Հետո մենք նորից օպերացիայի դուրս եկանք։ Տրոտիլ էիք մեզ վրա կապած տեղափոխում և կրկին բռնվեցինք։ Այնպես էինք փախչում, ծուխ էր դուրս գալիս։ Վախն այնպիսի բան է, որ փախչել է ստիպում... Միայն թե այս վիրավորումը ժամանակին չէր... Հիմա, տեսնում ես` աչքս իմը չէ, ապակուց է։
Ստյոպան ակնակապիճից հանեց արհեստական աչքն ու սկսեց թաշկինակով մաքրել կոպերը, որոնց տակից արցունք գլորվեց։
– Պրոթեզը երկար չի կարելի կրել։ Բացի այդ ինձ վիրահատություն է պետք։ Ահա, ձեռք տուր այստեղ։ Ստյոպան դեպի ինձ շրջեց վիրավոր աչքի կողմի քունքը։ Ես չհամարձակվեցի։
– Ձե՛ռք տուր, մի՛ վախեցիր։ Ինձ մոտ այնտեղ ընդհանրապես դատարկ է։ Միայն փափուկ հյուսվածքն է։ Ուշադիր նայի՛ր, տե՛ս, ինչպես է բաբախում։ Ժամանակի ընթացքում, երբ օրգանիզմը հարմարվի, տիտանե կամ պլաստմասե թիթեղ կդնեմ։
Մոտեցող քայլերի ձայն լսվեց։ Դուռը բացվեց։ Անծանոթը շեմից շուտասելուկի պես ինչ-որ բան հայտնեց Ստյոպային ինձ քիչ հասկանալի ղարաբաղյան բարբառով։
– Իսկ անունն ի՞նչ է, – ռուսերեն հարցրեց Ստյոպան։
– Չգիտեմ, բայց ինքը քեզ և ծնողներիդ լավ է հիշում, – պատասխանեց անծանոթը։
Նա հեռացավ, իսկ Ստյոպան ընկավ մտքերի մեջ։ Այնուհետև կամաց–կամաց սկսեց մեծ պոլիէթիլենային տոպրակի մեջ թխվածք, ծխախոտ, թեյ, շաքարավազ և հաց դնել...
– Այս տղան մեր վարորդներից է, – բացատրեց Ստյոպան։ Ասաց, որ Շուշիի բանտում Բաքվից մի գերի կա, մեր բակից է։ Գնամ, այցելեմ զեմլյակիս...
Մենք ամբողջությամբ վճարել ենք 20-րդ դարի բոլոր պատերազմների մեր պարտքը. Փաշինյանի ուղերձը
Ես պառկեցի քնելու։ Առավոտյան թեյ խմելիս Ստյոպան պատմեց հանդիպման մասին։
– Նա ինձ անմիջապես ճանաչեց։ Քեռի Ստյոպա անվանեց։ Իսկ ես նրան երկար չէի կարողանում մտաբերել։ Հետո հասկացա` ինչու։ Երբ ես Բաքվից դուրս եկա, նա դեռ երեխա էր։ Ծնողները մեր հարևաններն էին։ Պատմեց մեր բակի վերջին նորությունները։ Իսկ մեր բակը շատ համերաշխ էր։ Թե՛ հարսանիքները, թե՛ թաղումները միասին էինք անում... Ասաց, որ Տոֆիկ քեռին է մահացել։ Լավ մարդ էր, բարի։ Հինգերորդ հարկի հարևանն էր։ Երկնային արքայություն նրան։
Ստյոպան թեյի երկու բաժակի մեջ 100 գրամ տնական օղի լցրեց, և մենք, առանց բաժակ խփելու, խմեցինք։