Հայ համայնքի և հարուստ մշակութային ժառանգության մասին պատմում է ՌԻԱ Նովոստի Ղրիմը։
988 թ․-ին Խերսոնեսում իշխան Վլադիմիրը պսակադրվում է Բյուզանդիայի կայսր Վասիլի 2-րդի քրոջ՝ Աննայի հետ, որը ծագումով հայ էր։ Աննայի հետ Ղրիմից Կիև են տեղափոխվում բավականին մեծ թվով հայեր։ Հայերը հենց Ղրիմից են արտագաղթել սկզբում արևելյան, ապա նաև արևմտյան սլավոնների երկրներ։
Բայց հայերից շատերը շարունակում են ապրել նաև բուն Ղրիմում, հատկապես՝ հարավ-արևելքում։ Նրանք կառուցում են հիասքանչ տաճարներ, զբաղվում շինարարությամբ, այգեգործությամբ և անասնապահությամբ, արհեստներով, ոսկերչությամբ, բայց առաջին հերթին՝ աշխույժ առևտրով։
15-րդ դարում հարյուրհազարանոց Կաֆա քաղաքի (այժմ` Թեոդոսիա) բնակչության երկու երրորդը հայեր էին։ Միայն այդ քաղաքում 30-45 հայկական եկեղեցի և մենաստան կար։
Զգալի թվով հայեր էին ապրում Սուդակում, Կարասուբազարում (Բելոգորսկ), Բախչիսարայում, Չեմբալո ամրոցի շրջակայքում (Բալակլավա)։ Ղրիմի հայկական գաղութներն այնքան մեծ էին, որ ջենովացիները Ղրիմի հարավարևելյան հատվածն անվանում էին «Ծովային Հայաստան»՝ Armenia maritima։ 1475թ․-ին, երբ թուրքերը գրավեցին Ղրիմի թերակղզին և ընկավ Բյուզանդիայի վերջին հենարանը՝ Թեոդորո իշխանությունը, հայկական բնակչությունը կտրուկ կրճատվեց, բայց լիովին չանհետացավ, չնայած մեծամասնությունը փախավ Ղրիմից։ Նրանք հիմնականում տեղափոխվեցին Կամենեց, Լվով, ինչպես նաև Մոլդովա։
Ղրիմը Ռուսաստանին միացնելուց հետո հայերը սկսեցին աստիճանաբար Տավրիկե տեղափոխվել Օսմանյան կայսրությունից։ Կառավարությունը ճանաչեց Ղրիմում ապրելու նրանց իրավունքը, նրանք մի շարք արտոնություններ ստացան ցարական իշխանություններից։ Սկսվեց Տավրիկեում հայկական ներկայության վերածնունդը։ 1897թ․-ին Ղրիմում մոտ 9 հազար հայ էր ապրում, 1914թ․-ին՝ մոտ 15 հազար. Հայերը Ղրիմ էին գաղթում Արևմտյան Հայաստանից և Օսմանյան կայսրության այլ շրջաններից։
Բազմաթիվ և տաղանդավոր ժողովուրդը չէր կարող իրենից հետո չթողնել այն, ինչն այսօր Ղրիմի ինքնության բաղկացուցիչն է կազմում՝ հիանալի ճարտարապետություն, հրաշալի մարսի, հյուրասիրության ավանդույթներ։
Արմյանսկ
Ղրիմի հյուսիսում գտնվող այս ոչ մեծ քաղաքը հայերն ու հույները հիմնել են 18-րդ դարի սկզբին։ Ի սկզբանե այն կոչվում էր Էրմենի-Բազար, ինչը ղրիմաթաթարերեն նշանակում է «հայկական շուկա»։
Մի քանի հյուրանոցներից և առևտրային անցակետից ձևավորված քաղաքի տեղակայումը շատ հարմար էր բիզնեսի համար․ այդ տեղանքով էր անցնում Ղրիմից Ուկրաինա տանող Չումացկի շլյախը՝ Աղի ճանապարհը։ Արմյանսկի բնակիչների մեծ մասը զբաղվում էր առևտրով, ինչպես նաև աղի արդյունահանմամբ և տեղափոխմամբ։ Ավելի ուշ Արմյանսկի վաճառականներն անցան ոչխարի մորթու և բրդի առևտրի, քանի որ հյուսիսային Ղրիմի տափաստաններում մեծ թվով անասուններ էին արածեցնում։
Եկեղեցիներ
Հայկական տաճարները՝ թե՛ հները, թե՛ ավելի նորերը, Ղրիմի քաղաքների և գյուղերի զարդն են։ Որոշ եկեղեցիներ պատմության և մշակույթի իսկական հուշարձաններ են։ Սուդակի մոտ գտնվող Բոգատոյե գյուղի կողքին պահպանվել են Ամենափրկիչ եկեղեցու ավերակները։ Դա այն ամենն է, ինչ մնացել է Սուրբ Եղիայի մենաստանից, որը հիշատակվում է բազմաթիվ միջնադարյան ճանապարհորդների նոթագրություններում։
Անվանի հայեր, որոնց Շուշին նվիրել է համաշխարհային մշակույթին
Մինչև օրս էլ մամռապատ քարե մնացորդներից կարելի է դատել այս վայրի նախկին փառահեղության ու գեղեցկության մասին։ Ամենափրկիչ եկեղեցում հայկական ազգային ճարտարապետության տարրերը՝ քարե ռելիեֆներ՝ որմնապատկերների փոխարեն, և քարերի հարուստ զարդանախշային փորագրություն, համադրվում են արևմտաեվրոպական ճարտարապետությունից փոխառած տարրերի հետ։
Տոպոլեվկա գյուղում, լեռան գագաթին գտնվում է 1702թ.-ին կառուցված և լավ պահպանված Սուրբ Պարասկևայի հայկական եկեղեցին։ Տաճարը լքվել է 18-րդ դարի վերջին, երբ Ղրիմի քրիստոնյաները տեղափոխվել են Մերձազովյան դաշտավայր։
20-րդ դարի սկզբին եկեղեցին վերականգնեցին Տոպլովյան կանանց մենաստանի աջակցությամբ, որի տարածքում էլ գտնվում էր հայկական եկեղեցին։
Ղրիմում եղել են Հայ առաքելական եկեղեցու մի քանի այլ հայտնի վանքեր ևս, որոնք չեն պահպանվել մինչև մեր օրեր։ Գիտնականները կարծում են, որ հայկական վանական համալիր է եղել նաև Մանգուպ լեռան լանջին, որտեղ միջնադարյան բյուզանդական քաղաք-ամրոց է եղել։
ՀՀ–ի մահմեդական հուշարձանները, կամ ինչպես եղավ, որ Կապույտ մզկիթը գինու գործարան չդարձավ
Ըստ «Ռուսական կայսրության աշխարհագրական-վիճակագրական բառարանի» (1865թ․-ի հրատարակություն)` Թեոդոսիայի մոտ՝ Դվույակորնայա (Երկխարիսխ) ծովածոցի ափին, գտնվում էին հին հայկական եկեղեցու մնացորդները՝ խորանի մոտ հայերեն գրերով։ Նույն աղբյուրը խոսում է նաև հայկական վանքի ավերակների մասին՝ Կարադաղ լեռան արևելյան լանջին։
Ամենանշանակալի համալիրը, Ղրիմի հայերի հոգևոր կյանքի խորհրդանիշը հնագույն, վերականգնված Սուրբ Խաչ մենաստանն է՝ Հին Ղրիմ քաղաքի շրջակա անտառներում։ Նախկինում Սուրբ Խաչի կողքին անգամ փոքրիկ քաղաք է եղել, քանի որ բազմաթիվ ուխտավորներ են գնացել մենաստան։ Սուրբ Խաչ կոչվող խաչքարը մենաստանի սրբազան մասունքն էր։
18-րդ դարում Ղրիմից տեղահանված հայերը խաչքարն իրենց հետ տարան և տեղադրեցին իրենց հիմնադրած Նախիջևան (հիմա՝ Դոնի Ռոստովի մի մասը) քաղաքի մերձակայքում, Սուրբ Խաչ վանքում, որը կառուցվեց ի հիշատակ Ղրիմի մենաստանի։ Այդ հնագույն մասունքն այսօր էլ է այնտեղ պահվում։ Մենաստանի լռության մեջ աշխատում էին սրբապատկերագիրները, գիրք արտագրողները, ծաղկող-մանրանկարիչները, պատմական ժամանակագրություններ էին կազմվում։ Աթոռանիստ Սուրբ խաչը հայ եպիսկոպոսների նստավայր էր ծառայում։ Մենաստանը խոշոր տնտեսություն ուներ։ Վանքի վերականգնումը սկսվել է 1992թ․-ին։
Կողքին՝ անտառի թավուտում, գտնվում է Սուրբ Ստեփանոսի մենաստանը, որը գրեթե չի պահպանվել։ Գիտնականներն համարում են, որ այն ավելի հին է, քան Սուրբ Խաչը։ Մենաստանը քանդվել է երկրաշարժի հետևանքով, մնացել են միայն հիմքի որոշ մասերը։ Ենթադրություն կա, որ Միջնադարում այստեղով է անցել Հին Ղրիմը Սուդակին միացնող ճանապարհը։ Հնագետները այն բացահայտել են 1970-ականներին։ Ոմանց կարծիքով` Սուրբ Ստեփանոսի քանդվելն էլ է պատճառ դարձել, որ Սուրբ Խաչը կառուցվի։
Դուդուկ նվագող ու հայերեն բանաստեղծություններ գրող հրեան, կամ սեր առաջին հայացքից
Թեոդոսիայում է գտնվում հողին «սերտաճած» Սուրբ Սարգիս եկեղեցին։ 1888 թ․-ին եկեղեցին խիստ տուժել է հրդեհի հետևանքով, ինչի մասին պատմում է եկեղեցու ներսում սալի վրա փորագրված տեքստը։ Այն վերականգնվել է ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկու միջոցներով, որի համար սա հարազատ եկեղեցի էր․ այստեղ է նկարիչը մկրտվել 1817 թ․-ին, այստեղ է պսակադրվել կնոջ հետ, այստեղ էլ եղել է նրա հոգեհանգիստը 1900թ․-ին։ Տաճարի համար նկարիչը մի քանի սրբապատկեր է նկարել։ Իր իսկ կամքի համաձայն` ծովանկարչին թաղել են վանքի տարածքում։ Իսկ 1944թ․-ին նրա կողքին են հուղարկավորել նաև կնոջը՝ Աննա Նիկիտիչնային։
Յալթայի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին հայկական մշակույթի ևս մեկ հայտնի հուշարձանն է։ Կառուցվել է 1905-1917 թվականներին, նավթարդյունաբերող Տեր-Ղուկասյանի միջոցներով, ի հիշատակ նրա դստեր՝ Հռիփսիմեի, որը թաղված էր քաղաքի վերևում գտնվող Դարսան բլրի բարձունքում։ Եկեղեցու գմբեթի որմնանկարներն արվել են հայ պատմական գեղանկարչության հիմնադիր Վարդգես Սուրենյանցի էսքիզներով։
Վանքի շինության նախատիպը Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին է։ Զարմանահրաշ գեղեցկության վանքն այդպես էլ անավարտ է մնացել։ Հեղափոխությունից հետո գլխավոր պատվիրատուն արտագաղթել է, ֆինանսավորումը՝ դադարել, իսկ Սուրենյանցը ծանր հիվանդացել է։ Նկարիչը հասցրել է ավարտել միայն գմբեթի որմնանկարները, նա մահացել է 1921թ․-ին, թաղված է Յալթայի եկեղեցու պատի մոտ։
Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին տաճարը լրջորեն վնասվել էր, պատերը կիսաքանդ էին, գմբեթը` քանդված։ Այդ վիճակում մնաց ևս մոտ 20 տարի, մինչև մասնակի կարգի բերվեց 1960-ականներին։ 2007թ․-ին նկարիչ Աշոտ Ներսիսյանն ավարտեց որմնանկարները՝ ըստ Սուրենյանցի` հրաշքով պահպանված էսքիզների։
Ղրիմի հնագույն քաղաքներից մեկի՝ Եվպատորիայի Սուրբ Նիկողայոս հայկական եկեղեցին գոյություն ունի 17-րդ դարից։ Տաճարի անվան ընտրությունը պատահական չէ։ Եվպատորիան ծովամերձ քաղաք է, իսկ սուրբ Նիկողայոսը բոլոր քրիստոնյաների համար ծովագնացների հովանավոր է համարվում։
Բայց ոչ ոք չգիտի, թե ինչ տեսք է ունեցել հին տաճարը․ քաղաքի հայկական արվարձանում գտնվող եկեղեցին բարդ ճակատագիր է ունեցել։ Օսմանյան ներխուժումից հետո հայերը գործնականում արտաքսվել են թերակղզուց։ Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ հնագույն վանքն է հիմք դարձել ժամանակակից դերվիշների թեքիեի համար։ Հայերը ստիպված են եղել նոր եկեղեցի կառուցել մեկ այլ տեղում։
Ադբեջանցիների մեջ ապրած միակ հայը. տավուշցի Աշոտ Գասպարյանի պատմությունը
Գումարի պակասի պատճառով կառուցումն ավարտվել է միայն 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներին։ Ղրիմի պատերազմի ժամանակ վանքում տեղակայվել է ֆրանսիական կայազորը։ Զինվորները բազմաթիվ գրություններ են թողել պատերին։ 2019թ․-ին եկեղեցու, վանքի դպրոցի շինություններն ու վանահոր տունն անհատույց օգտագործման իրավունքով 100 տարի ժամկետով փոխանցվել են հայկական եկեղեցուն։
Մարդիկ
Ղրիմցի ամենահայտնի հայը, անկասկած, գեղանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկին է։ Նրա անունն ու ազգանունը, ըստ Ռուսական կայսրության ավանդույթների, ռուսականացվել են․ այդպես Հովհաննես Այվազյանը դարձել է Իվան Այվազովսկի։ Քչերը գիտեն, որ Հովհաննեսը եղբայր է ունեցել, անունը՝ Գաբրիել։ Երկուսն էլ Ղրիմում են ծնվել։
Կրթություն ստանալով Սանկտ Պետերբուրգում, ճամփորդելով Եվրոպայի երկրներում` Հովհաննես Այվազովսկին 1845թ․-ին վերադարձել է Թեոդոսիա։ Նա ոչ միայն համաշխարհային ճանաչում ունեցող գեղանկարիչ է, այլև բնակավայրի հանճարը․ ակտիվ զբաղվել է քաղաքի գործերով, բարեկարգմամբ։ Արվեստի դպրոց է բացել, իսկ իր տանը՝ պատկերասրահ` մահից հետո այն կտակելով քաղաքին։
Իր միջոցներով նա կառուցել է Թեոդոսիայի հնությունների թանգարանը։ Նրա նախաձեռնությամբ քաղաք է մտել երկաթուղին, ընդլայնվել է առևտրային նավահանգիստը, հանրային գրադարան է բացվել։ 1887թ․-ին Այվազյանի ջանքերով սակավաջուր Թեոդոսիայում սկսվել են քաղաքային ջրատարի կառուցման աշխատանքները։ Առափնյա այգում նկարչի նախագծով շատրվան է կառուցվել, որի ջուրը տեղի բնակիչները ստացել են անվճար։
Հովհաննես Այվազովսկին և նրա եղբայր Գաբրիելը, որն արքեպիսկոպոս էր, Նախիջևան-Բեսարաբիայի հայոց թեմի հոգևոր առաջնորդը, գիտնական-պատմաբան և լեզվաբան, պոլիգլոտ, դեռևս 1857թ․-ին որոշել էին Թեոդոսիայում հայկական ուսումնարան բացել և ակտիվ աշխատում էին այդ գաղափարի իրագործման ուղղությամբ, բայց այդպես էլ թույլտվություն չստացան Ռուսաստանի լուսավորության նախարարությունից։
Ղրիմում՝ Կարասուբազար (Բելոգորսկ) քաղաքում է 1854թ․-ին ծնվել խմբավար, կոմպոզիտոր, երաժիշտ-քննադատ Քրիստափոր Կարա-Մուրզան։ Նա հայրենի քաղաքում քառաձայն երգչախմբեր էր կազմակերպում, համերգներ էր տալիս։
Կարա-Մուրզան ոչ միայն հավաքում էր հայկական հոգևոր ու ժողովրդական երգերը և նոտագրում դրանք, այլև կազմակերպում էր դրանց կատարումը։ 1892թ․-ին երաժիշտը տեղափոխվեց Անդրկովկաս, որտեղ ճամփորդում էր հայկական գյուղերով ու քաղաքներով, երգչախմբեր ստեղծում, համերգներ տալիս, նոր երգեր հավաքում։ 17 տարվա ընթացքում Կարա-Մուրզան հասցրել է 4 քաղաքում 90 երգչախումբ ձևավորել, որոնցից յուրաքանչյուրը միավորում էր 40-150 մարդու, նրանց հետ 248 համերգ տալ, ձայնագրել և մշակել 320 երգ։
Ալեքսանդր Սպենդիարյանի պապը ծնունդով Արմյանսկից էր, Սպենդիարյանն ինքը ծնվել է Կախովկայում։ Բայց երբ նա վեց տարեկան էր, ընտանիքը վերադառնում է Ղրիմ և հաստատվում Սիմֆերոպոլում։ Մանուկ հասակում փոքրիկ Ալեքսանդրի մոտ ինչպես նկարչական, այնպես էլ երաժշտական տաղանդ է ի հայտ գալիս։ Բայց Սպենդիարյանն ընտրում է կոմպոզիտորի ուղին, սովորում Ռիմսկի-Կորսակովի մոտ։
Սովորելուց և մայրաքաղաքում առաջին երաժշտական հաջողություններին հասնելուց հետո ղրիմցի հայը վերադառնում է թերակղզի և հաստատվում Յալթայում, ապա Սուդակում։ Յալթայում Սպենդիարյանի տունը յուրօրինակ մշակութային կենտրոն էր, նրան հյուր էին գալիս կոմպոզիտորներ, գրողներ, նկարիչներ։ Այստեղ իր գործերն էր բարձրաձայն կարդում Գորկին, երգում էր Շալյապինը։
20-ականների սկզբին Սպենդիարյանը Ղրիմում երաժշտական դպրոց է բացում, ղեկավարում երգչախմբեր և նվագախմբեր, բազմաթիվ ռուսական, ուկրաինական և թաթարական երգեր մշակում։ Ղրիմի թաթարները Սպենդիարյանին նաև իրենց կոմպոզիտորն են համարում։ 1924թ․-ին կոմպոզիտորը տեղափոխվում է Հայաստան։ Նրա անունով է կոչվում Երևանի օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնը։
Հայերի անեծք, թե խղճի խայթ. ինչու քուրդ ծերունին չէր կարողանում հանգիստ մեռնել
Վարդգես Սուրենյանցը Ղրիմում չի ծնվել, բայց նրա կյանքն անքակտելիորեն կապված է Ղրիմի հետ։ Երբ ապագա նկարիչը յոթ տարեկան էր, նրա հայրը նշանակում ստացավ Սիմֆերոպոլում։ Սուրենյանցը հայ գեղանկարչության մեջ պատմական ժանրի հիմնադիրն է։ Հայաստանի ազգային պատկերասրահում պահվում է նրա աշխատանքների տպավորիչ հավաքածուն, որոնցից յուրաքանչյուրը լի է հարազատ ժողովրդի հանդեպ կարեկցանքով և նրա ապագայի համար անհանգստությամբ։ Նրա լավագույն աշխատանքների թվում է Պուշկինի «Բախչիսարայի շատրվանի» պատկերումը։
Նկարչին խիստ գրավում էր հայկական մատյանների մանրանկարչությունը, որի ձեռքբերումներն ու հնարքները նա օգտագործում էր իր ստեղծագործություններում։ 1909-1917թթ․ Յալթայում կառուցվում էր անասելի գեղեցկությամբ աչքի ընկնող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը ճանաչվել է թերակղզու հարավային ափի ճարտարապետական մարգարիտը։ Նկարչի ծանր հիվանդության պատճառով հոյակերտ եկեղեցու նկարազարդման աշխատանքը կիսատ մնաց, բայց եկեղեցին դարձավ Սուրենյանցի կյանքի վերջին և ամենակարևոր աշխատանքը, իսկ նկարիչը թաղվեց իր իսկ ստեղծագործության պատերի մոտ։
Հայերը Խորհրդային Միության մյուս զինվորների հետ արյուն թափեցին` թերակղզին պաշտպանելով գերմանացի-ֆաշիստ նվաճողներից։ 86-րդ հրաձգային դիվիզիան հայկական վեց դիվիզիաներից մեկն էր Կարմիր բանակի կազմում։ Հայ մարտիկներն ազատագրել են Կերչը, Հին Ղրիմը, Կարասուբազարը։ Սևաստոպոլի համար մղած մարտերում հայ մարտիկները մասնակցել են Գորնայա բարձունքի գրոհին։ Արիության և հերոսության համար դիվիզիայի երկու գունդ արժանացել է պատվո անվան՝ «Սևաստոպոլյան գնդեր»։
Կերչի և Սևաստոպոլի ազատագրման համար դիվիզիան պարգևատրվել է «Կարմիր աստղ» և «Կարմիր դրոշ» շքանշաններով: Մինչև 1944 թ․-ի վերջը դիվիզիայի ավելի քան 14,5 հազար մասնակից պարգևատրվել են շքանշաններով և մեդալներով: Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Սևաստոպոլի համար մղած մարտերում 12 հայ զինվոր է արժանացել Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման: Բալակլավայի շրջանում գտնվող Գորնայա բարձունքի ստորոտին գտնվող եղբայրական գերեզմանատանը 1944 թ․-ին թաղվել են հայկական դիվիզիայի 250 մարտիկներ:
Մանկություն` շաղախված պատերազմով. Հայրենականի 88–ամյա ականատես կնոջ վկայությունները
Թաղման վայրում կոթող է տեղադրվել։ 15 տարի անց Հայկական ԽՍՀ-ի միջոցներով հուշարձանը նորոգեցին, Հայաստանից բերեցին Փամբակի գրանիտը և երեսպատեցին կոթողը, տեղադրեցին Մայր Հայրենիքի պղնձե հարթաքանդակը։ 89-րդ և 390-րդ հայկական հրաձգային դիվիզիաների ավելի քան 1,5 հազար մարտիկներ հանգչում են Կերչի թերակղզու Գլազովկա գյուղի հիշատակի գերեզմանատանը։
Ղրիմում հիշում և սիրում են նաև Ազատ Արտյոմի Գրիգորյանին և Աշոտ Հապետի Ամատունուն։ Ցավոք, նրանք այլևս մեր կողքին չեն։ Երբ պատերազմը սկսվեց, Ազատ Գրիգորյանը դեռ 16 տարեկան էլ չկար։ Նա ռազմաճակատում հայտնվեց 1943թ․-ին՝ ականանետային-գնդացրային ուսումնարանից հետո։ Մարտերով անցավ Ռոստովի մարզը և Ուկրաինան։ Վիրավորվեց։ Բուժվելուց հետո որպես սակրավոր տեղափոխվեց 12-րդ ինժեներասակրավորական գրոհային բրիգադ։
1943 թ․-ի նոյեմբերին մասնակցեց Սիվաշի կամրջի շինարարությանը։ Ազատագրեց Ղրիմը, թերակղզու համար մղվող մարտերում վիրավորվեց երկրորդ անգամ։ Հոսպիտալից դուրս գալուց հետո կրկին վերադարձավ բանակ և մարտերով հասավ Ավստրիական Ալպեր։ Ֆաշիստական զավթիչների դեմ մարտերում ցուցաբերած հերոսության և արիության համար պարգևատրվեց հինգ շքանշանով և 29 մեդալով: Ազատ Գրիգորյանը 1995թ․-ից Ղրիմի հայկական ընկերության նախագահի տեղակալն էր:
2018 թ․-ի հոկտեմբերի 9-ին 95 տարեկան հասակում Ղրիմում վախճանվեց Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակից, Խորհրդային Միության հերոս, գեներալ-մայոր, Ղրիմի հինգերորդ գումարման Գերագույն Ռադայի պատգամավոր Աշոտ Ամատունին: Նա ծնվել է 1923թ.-ին Լենինականում (այժմ՝ Գյումրի)։ Դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել է մանկավարժական ինստիտուտ, որն ավարտելուն խանգարեց Հայրենական մեծ պատերազմը։
Բրիգադի առաջապահ ջոկատի կազմում մասնակցել է Լեհաստանի ազատագրմանը։ Երկու անգամ վիրավորվել է։ Հաղթանակի օրը դիմավորել է Բեռլինում։ Պատերազմից հետո մնացել է բանակում, զանազան հրամանատարական պաշտոններ զբաղեցրել։ 1981թ․-ին նշանակվել է Հայկական ԽՍՀ ռազմական կոմիսարի տեղակալ։ Աշոտ Ամատունին մեծ նշանակություն էր տալիս հասարակական գործունեությանը, մասնակցում էր վետերանների շարժմանը, երիտասարդության հայրենասիրական դաստիարակությանը։
