Հայերի փրկության բանաձևը, կամ ի՞նչ կլինի, եթե կիրառենք Աշխարհաժողովի սկզբունքները

Հայաստանում ընդունված խորհրդարանական կառավարման ձևը Եվրոպայում շատ արդիական էր դարձել Երկրորդ Համաշխարհայինից հետո։ Մուսսոլինիի և Հիտլերի ոչնչացումից հետո պետք էր մի կարևոր հարց լուծել` ի՞նչ անել, որ ապագայում բացառվի երկիրն անդունդ տանող պոպուլիստների իշխանության գալը և նրանք նոր բռնապետներ չդառնան։

Հենց խորհրդարանական կառավարման ձևը դարձավ այն համակարգը, որը կարող է հեռացնել կառավարությանը, եթե գործադիր մարմինը գլուխ չհանի խնդիրներից, կորցնի ժողովրդի վստահությունը կամ փորձի խլել նրա իշխանությունը։ Բայց մեզ մոտ այդ մեխանիզմը ոչ միայն չաշխատեց, այլև ավելին՝ խորհրդարանը հնազանդ գործիք դարձավ իշխանության ձեռքում, ավելի ճիշտ՝ մնաց նույնը, ինչ կառավարման նախորդ՝ նախագահական ձևի ժամանակ էր, և մոտավորապես նույն համամասնությամբ` իշխանամետ մեծամասնություն և ընդդիմադիր փոքրամասնություն։

Մի՞թե մեր տառապյալ ժողովուրդը դատապարտված է ու պիտի հավերժ թափառի այս արատավոր շրջանի ներսում։ Այսօր անգամ աշխարհի ամենամեծ ու հզոր երկրներում՝ ԱՄՆ-ում, Ռուսաստանում և այլուր, արդեն խոսում են ժողովրդավարության ընդունված ձևերի ճգնաժամի մասին։ Ժողովրդավարությունն անվանում են վարագույր իշխող վերնախավի համար։ Բայց եթե այդ մեծ երկրները հսկայական ռեսուրսներ ունեն, ապա Հայաստանը, լինելով փոքր երկիր և պատմական Հայաստանի բեկոր, չի կարող իրեն թույլ տալ, որ ընթանա այդ աղետալի ճանապարհով։

Եվ հենց այստեղ էլ մեզ կարող է օգնության հասնել այն, ինչով հատկապես հարուստ է մեր երկիրը՝ պատմությունն ու պատմական հսկայական ժառանգությունը։ Մեր ժողովուրդն ունի փրկության բանաձև, այն, ինչ մեր նախնիներն ունեին որպես սեփական ժողովրդավարություն, ժողովրդի իրական կառավարում Հին Հունաստանի և Հռոմի դեմոկրատիաներից հազար տարի առաջ` Հին Հայաստանի Աշխարհաժողովը։

Միշտ համարվել է, որ ժողովրդավարությունը ծնունդ է առել Եվրոպայում՝ Անտիկ Հունաստանի ժամանակներում, իսկ Արևելքում ամենաբռնատիրական և տոտալիտար կառավարման ձևերն են եղել։ Հին Պարսկաստանի և Ասորեստանի դաժան արքաների կերպարները, ավելի ուշ՝ Օսմանյան կայսրության սուլթանների կերպարները, որոնք անգամ հարազատ եղբայրներին էին սպանում, որպեսզի ոչ մեկին գահի համար պայքարելու հնարավորություն չտան, ասոցացվում են Մերձավոր Արևելքի և Ասիայի ժողովուրների ամբողջ պատմական անցյալի հետ։

Սակայն հնագույն տեքստերն ապշեցուցիչ տեղեկություններ են տալիս ժողովրդավարության շատ ավելի վաղ ձևերի մասին։ Հատկապես հետաքրքիր են Հին Հայաստանի Աշխարհաժողովի լիազորությունների նկարագրությունները։ Դրա ավելի վաղ ձևը եղել է Արատտա երկրում, որը գտնվել է Հայկական լեռնաշխարհում Ուրարտուից երկու հազար տարի առաջ, այնուհետև՝ Հայասա-Ազզի թագավորությունում (մ.թ.ա. 16-13-րդ դդ․), ինչպես նաև բուն Ուրարտուում։

Արտաշեսյան և Արշակունի արքայատոհմերի ժամանակներում Ժողովրդական ժողովը կոչվում էր Աշխարհաժողով, որը փաստացի բնակչության բոլոր սոցիալական խավերի ժողովն էր, որտեղ ընդունվում էին բոլոր կարևոր որոշումները։ Ժողովրդական ժողովում ներկայացված էին զինվորականները, զորավարները, քրմերը, հողագործները, դարբինները, կոշկակարները և առհասարակ բոլոր արհեստների և տարածաշրջանների ներկայացուցիչները։ Ընդ որում՝ նրանք շարքային քաղաքացիներ չէին, այլ ամենահեղինակավոր, ամբողջ երկրին հայտնի մարդիկ, որոնց խորհուրդները լսում էր պետության ղեկավարը, երբեմն էլ ուղղակիորեն հնազանդվում նրանց որոշմանը։

Աշխարհաժողովը կարող էր պատերազմ հայտարարել, պաշտոնանկ անել անարժան աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդներին, օրենքներ ու կանոններ հաստատել։ Հենց այդ ժամանակներում էր, որ Հայաստանը հասավ առավելագույն հզորության և չափերի։ Տիգրան Մեծի կայսրությունն ու Մեծ Հայքը դրա լավագույն վկայությունն են։ Եվ դա տեղի է ունեցել ոչ թե պատմության ինչ-որ քմահաճույքների կամքով, այլ որովհետև երկիրը կառավարման փաստացի ամենաառաջադեմ ձևն ուներ։ Իսկ երբ հետագայում՝ վաղ միջնադարում, կորցրեց այն և միանձնյա թագավորական իշխանություն հաստատեց, կորցրեց իր լավագույն ձեռքբերումները և մասնատվեց` հայտնվելով ավելի հզոր հարևանների կազմում։

Հետաքրքիր է, եթե այսօրվա իրողությունները համեմատենք հնագույն խորհրդարանական համակարգի հետ, դրանցից ո՞րն առավել ժողովրդավարական կլինի։ Հայ պատմաբանները կարծում են, որ հենց հնագույն համակարգն էր ավելի ժողովրդավարական։ Հին շումերական աղբյուրներում հիշատակումներ կան այն մասին, որ արքան ընտրվում էր։ Որքան էլ զարմանալի է, բայց անգամ բաբելոնյան Ուտնապիշտիմը՝ Աստվածաշնչյան Նոյի իրական նախատիպը, որը հնագույն շումերական Շուրուպպակ քաղաքի ղեկավարն էր, նույնպես ընտրվել էր։

Նույն համակարգը հնագույն ժամանակներում գոյություն է ունեցել Հայաստանի տարածքում և պահպանվել ընդհուպ մինչև Միջնադար։ Եվ պարզվում է, որ վատ թագավորներին կարելի էր հեշտ ու արագ ազատել պաշտոնից, ընդ որում՝ առանց ապստամբությունների և հեղափոխությունների։ Օրինակ՝ մեր թվարկության 1-ին դարում՝ 16թ․-ին, Նպատ լեռան լանջին ժողովը Ոնոնես Արշակունուն զրկեց գահից, այսինքն՝ Աշխարհաժողովն արքային զրկեց իշխանությունից և «թոշակի» ուղարկեց։ Այս համակարգը շարունակեց գործել ընդհուպ մինչև քրիստոնեական միջնադար՝ մինչև 4-րդ դար, այնուհետև չեղարկվեց։

Ովքեր ուզում են առավել մանրամասն ծանոթանալ այս թեմային, կարող եմ խորհուրդ տալ ընթերցել հիանալի պատմաբան Արտակ Մովսիսյանի (1970-2020թթ․) «Աշխարհաժողով. Հին Հայաստանի բարձրագույն խորհրդակցական ժողովը՝ երկրի դասային համերաշխության երաշխավոր» հոդվածը։

Հին ժողովրդավարության մեթոդը բնավ հնացած չէ նաև այսօր։ Ներկայիս աշխարհում ժողովրդավարության հասկացությունն անգամ ամենաառաջադեմ արևմտաեվրոպական երկրներում միանգամայն այլ բնույթ է կրում։

Իսկ ինչպիսի՞ն կարելի է պատկերացնել Աշխարհաժողովն այսօր, եթե դրա սկզբունքները տեղափոխենք ժամանակակից իրականություն։ Ժողովուրդը պետք է ընտրի ոչ թե ինչ-որ քաղաքական գործիչների, որոնք բոլորը գեղեցիկ ճառեր են ասում, բայց իշխանության գալուն պես մոռանում են երկրի և ժողովրդի շահերը` այդպիսով վատթարացնելով առանց այդ էլ բարդ իրավիճակը։ Իսկ եթե մենք կիրառեինք Աշխարհաժողովի սկզբունքները, ապա յուրաքանչյուր խավի ներկայացուցիչները պետք է ընտրեին միայն նրանց, ում իրենց շրջապատում բոլոր լավ են ճանաչում, ամենահեղինակավոր և առաջադեմ մարդկանց, որոնք պատրաստ են պաշտպանել հենց նրանց շահերը, ոչ թե դավաճանել նրանց հանուն սեփական շահի, բարձր աշխատավարձերի և այլն։

Եվ այդ ժամանակ նույն այդ Աշխարհաժողովը՝ բաղկացած ազգի ամենաարժանավոր մարդկանցից, կկարողանա իր հերթին կառավարություն ընտրել լավագույն ղեկավարներից, որոնք կկարողանան զարգացնել և առաջ տանել երկիրը հակամարտություններով և թշնամաբար տրամադրված հարևաններով լի մերօրյա աշխարհում։

Ոմանք Աշխարհաժողովը համեմատում են մերիտոկրատիայի հետ (բառացիորեն՝ «արժանավորների իշխանություն») և անգամ արհմիությունների հետ․ հնարավոր է` դա մասամբ ճիշտ է, հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ Չինաստանն աշխարհի առաջնորդներից մեկն է դարձել այդ թվում իր հնամենի Կոնֆուցիոսականության շնորհիվ, որտեղ մերիտոկրատիան շատ մեծ նշանակություն ունի։ Բայց բանն այն է, որ այս գործում երրորդ ճանապարհ չկա` կա՛մ ժողովուրդն ինքն է պահպանում ամբողջ իշխանությունը և անհրաժեշտության դեպքում վերընտրում այն իրականացնողներին, կա՛մ չի անում դա, և այդ դեպքում իրականացնողներն իշխանությունն իրենց ձեռքն են վերցնում և, ինչպես ասում են, ինչ ուզում՝ անում են։

Նման մի բան կար նաև ԽՍՀՄ-ում։ Բոլշևիկները հասկանում էին, որ եթե իրենք հայտարարել են, որ իշխանությունը ժողովրդին են տվել, ապա գոնե պետք է տպավորություն ստեղծեն, որ ժողովուրդն իշխանություն ունի։ ԽՍՀՄ-ում բարձրագույն մարմինը Գերագույն Խորհուրդն էր, որտեղ ամբողջ երկրից հավաքվում էին պատգամավոր դարձած սովորական բանվորներն ու կոլտնտեսականները, հիմնականում, իհարկե, ԽՄԿԿ Քաղբյուրոյի անդամների ելույթներին ծափահարելու և քվեարկելու այնպես, ինչպես արդեն նրանք փոխարեն որոշել էր պարտիան, իսկ հետո ցրվելու իրենց քաղաքներն ու գյուղերը։

Բայց եթե Կոմունիստական կուսակցությունն իրոք հասկանար ու գնահատեր ժողովրդի դերը, կմտածեր նաև նրա կյանքի որակի բարձրացման անհրաժեշտության մասին։ Մինչդեռ ԽՍՀՄ-ում, սպառազինության արտադրության հսկայական ծավալների պարագայում 20 տարում այդպես էլ չլուծվեց Պարենի ծրագիրը։ Խորհրդային Միությունը, որն ավելի շատ կոմբայն ու տրակտոր էր արտադրում, քան ԱՄՆ-ն ու Կանադան, չէր կարողանում իր բնակչությունն ապահովել տարրական սննդով։ Հետո նույն ԱՄՆ-ից ու Կանադայից հացահատիկ էր գնում։ Այսինքն` փողերը շարունակ ներդրվում էին մեքենաների ու երկաթի մեջ, իսկ մարդկանց ուղղակի վախենում էին ավելի շատ վճարել։

Խորհրդային տարիներին Նոյեմբերյանի շրջանի առաջին քարտուղարը՝ շատ խելացի ու շատ բարի Գևորգ Նախշքարյանը, պատմում էր, որ իր շրջանում կառավարության որոշմամբ աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման փորձ է արվել։ Էությունը պարզ էր` կոլտնտեսականներին ոգևորում էին այն ժամանակների համար մեծ գումարով։

Վճարման սահմանափակումներ չկային, և գյուղացիները 1000%-ի հասնող արդյունք էին ցույց տալիս, այսինքն՝ նորմայից 10 անգամ շատ։ Թվում է՝ ամեն ինչ հիանալի էր, փորձ ստացվել էր, վերցրու և տարածիր երկրով մեկ։ Իսկ հետո ոչ թե դու ուրիշներից պարենամթերք գնիր, այլ թող իրենք քեզնից գնեն։ Բայց ո՜չ, նորից վերևներում նստած «գորշ կարդինալները» սկսեցին վախենալ, որ եթե ժողովուրդը սկսի ավելի լավ ապրել, ապա կմոռանա խորհրդային արժեքները և կընդդիմանա իշխանությանը։

Վերջնական արդյունքում հենց այդ պատճառով էլ Միությունը քանդվեց, միայն դա բավական էր, էլ չասենք ազգամիջյան բախումների մասին, որոնք մենք՝ հայերս, բոլորից լավ գիտենք։ Մեր օրերում հետխորհրդային երկրների մեծ մասում շարունակվում է խորհրդային՝ փաստացի ձևական և ցուցադրական ժողովրդավարության ավանդույթը։ Որոշ փոփոխություններ տեղի ունեցան 90-ականներին, երբ իշխանության եկան նոր ուժեր, որոնք պայքարում էին հանուն ինքնիշխանության և ազգային շահերի։ Բայց հետո խորհրդային անցյալի իներցիան կրկին գերիշխող դարձավ։

Իսկ այսօր արդեն իրավիճակը մոտ է կրիտիկականի․ պատերազմները, կորուստները, գունավոր հեղափոխությունները, աճող ճգնաժամը, համաճարակները, գերտերությունների խառնվելը փոքր երկրների ներքին գործերին և մի շարք այլ խնդիրներ ու աղետներ ժողովուրդներին այլ ելք չեն թողնում, քան վերադառնալ ժողովրդավարության ամենաիսկական և իրական ձևերին։ Հայաստանը կկարողանա՞ կիրառել իր հարուստ պատմական փորձը և օրինակ դառնալ ամբողջ աշխարհի համար։ Դա կախված է մեզնից, նրանից, թե որքանով ենք մենք հասկանում խնդիրն ու դրա լուծումը։ Իսկ եթե իրական ժողովրդավարության վերադառնալու՝ կենսական կարևորության գործում մեր երկիրը չլինի առաջինը, հետո էլ կարող է անել դա` օրինակ վերցնելով ուրիշներից։ Այդ ժամանակ ամբողջ հարցը միայն այն կլինի, թե մեզ և մեր երեխաների համար ինչ գին կունենա ժամանակի այդ կորուստը։