««Պատերազմի մասին հնարավոր չէ պատմել »,–ասում էր հայրս և ջղայնացած գնում-գալիս էր սենյակում, իսկ ես տետրը ձեռքիս հետևում էի նրան, որովհետև դպրոցում հանձնարարել էին շարադրություն գրել պատերազմի մասին․․․»։
Այս տողերով է սկսվում 21-րդ դարում գրված հայկական լավագույն պոեմներից մեկը՝ «Շարադրությունը»։ Հեղինակը՝ բանաստեղծ Հովհաննես Գրիգորյանը, պատերազմի և այդ պատերազմին իր հոր մասնակցության մասին պատմելու յուրօրինակ ձև է գտել։ Ու հանկարծ սիրտս ուժեղ զարկեց. որ պատերազմի մասին է խոսքը։ Չէ՞ որ ընդամենը 4 տարի առաջ բոլորս արցախյան մի պատերազմ գիտեինք՝ այն մեկը, որ եղել է 1991-94թթ․ ընթացքում։
Իսկ հիմա մենք ստիպված ենք հստակեցնել՝ սա 90-ականների պատերազմի՞ մասին է, թե՞ 2016-ի քառօրյայի․․․
Գրիգորյանի տողերն անմիջապես մտքիս եկան, երբ խմբագրությունում հանձնարարեցին գրել 2016-ի պատերազմի մասին։ 4 տարի է անցել Ղարաբաղյան հակամարտության գոտում վերսկսված մարտական գործողություններից։ Քառօրյա չընդհատվող մարտական գործողությունների հետևանքով հայկական կողմն ավելի քան 100 զինվոր կորցրեց։
2016-ի ապրիլի 2-ը շաբաթ էր։ Իսկ ուրբաթ երեկոն քսանամյա երիտասարդների համար զվարճանալու առիթ է՝ աշխատանքային շաբաթվա ավարտը նշելու։ Այդ ուրբաթը՝ 2016-ի ապրիլի 1-ը, ես միջազգային երիտասարդական կազմակերպությունում ծանոթացած ընկերներիս հետ էի անցկացնում։ Կազմակերպությունը հյուր էր ընդունում կամավորների աշխարհի տարբեր երկրներից։ Եվ այդ օտարերկրացի կամավորները նույնպես զվարճանում էի մեզ հետ։
Նրանց թվում էր վրացուհի Մայան, որի շնորհիվ այդ օրն առաջին անգամ չաչա (վրացական օղի) փորձեցի, և թուրք Ռամազանը, որը մեզ պարել էր սովորեցնում։
-Դե, լավ, սրանից ի՞նչ թուրքական պար, Ռամազան ջան,-ծիծաղելով ասում էի նրան,- դուք մի օր կդադարե՞ք մերը՝ հայկականը, գողանալ։
-Ազնիվ խոսք, եթե մի քիչ էլ չաչա խմեմ, Արարատն էլ կվերադարձնեմ, - ի պատասխան ծիծաղեց նա։
Բոլորն ուրախ էին ու երջանիկ, ուրեմն միմյանց հետ խաղաղ։ Այդ րոպեներին, սակայն, Արցախի սահմանին ադրբեջանական զինուժը սկսեց հարձակումը։ Եթե Ադրբեջանի կողմից կռվում էին հիմնականում վարձկանները, ապա հայոց բանակը հիմնականում 20-ամյա երիտասարդներից էր կազմված։
Իմ տարեկիցներն այդ պահին կյանքի ու մահվան կռիվ էին տալիս, իսկ ես պարում էի, այն էլ` թուրքի հետ։ Երբ հաջորդ օրը բոլոր լրագրողներին շտապ կանչեցին խմբագրություն, այդ միտքն ավելի էր սղոցում ուղեղս, քան խմածս չաչան։
«Ռամազան, կներես, բայց կարծում եմ՝ մի որոշ ժամանակ պիտի չշփվենք»,- գրեցի նրան` այդ ժամանակ հասկանալով, որ նա ոչ մի մեղք չունի։ Բայց զգացմունքներս չէի կարողանում զսպել։
Ռամազանը պատասխանեց, որ շատ է ցավում կատարվածի համար և հարգում է իմ ընտրությունը։
Հաջորդ օրը Facebook-ում հաղորդագրություն ստացա ադրբեջանուհի Այթաչից, որի հետ ծանոթացել և ընկերացել էինք եվրոպական մի դասընթացի ժամանակ։
«Կներես, պիտի քեզ ֆեյսբուքյան ընկերներիս ցանկից ջնջեմ»։ Ես պատասխանեցի, որ ցավում եմ կատարվածի համար և հարգում եմ նրա ընտրությունը․․․
«Նախադեպը չունի Հայաստանում». «Հարսանիք թիկունքումը» մեծ էկրան կբարձրանա
Ռազմաճակատից սկսեցին տխուր լուրեր գալ։ Ամեն ժամ տեղեկություն երեք-չորս նոր զոհի մասին։ Խմբագրության փորձառու լրագրողներն անմիջապես գլխի ընկան, որ մեծ քանակով զոհերի մասին տեղեկությունը հասարակությանը մաս-մաս են տալիս, որպեսզի խուճապ չսկսվի։ Իսկ ես քարացած հայացքով նայում էր տղաների ծննդյան տարեթվերին։ Տարիներ անց գործընկերներիցս մեկը կգրի. «Այսօր իմ 24-ն է լրանում, իսկ զոհված զինվորը հավերժ կմնա 19 տարեկան»։ Այդ միտքն այն ժամանակ շատ 20-ամյաներիս գլխում էր պտտվում։ Մենք ցավ էինք ապրում զոհերի համար և միաժամանակ ամաչում մեր տարիքից։
Պատերազմի օրերին Հայաստանի հանրությունը միավորվեց։ Մարդիկ սկսեցին հագուստ, մթերք, ուտելիք, ծխախոտ հավաքել ռազմաճակատ ուղարկելու համար։ Շատերը զինկոմիսարիատ էին գնում՝ կամավոր գրանցվելու։ Արդեն ապրիլի 4-ն էր։ Ինձ զանգեց այն երիտասարդը, որի հետ հանդիպում էի այն ժամանակ։ Էլի քսանքանի տարեկան։
-Գնում եմ կամավոր գրվեմ։
-Ի՞նչ։ Ի՞նչ ես խոսում։ Դու իսկի բանակում չես ծառայել։ Ոչ մի բան չգիտես։ Խնդրում եմ, հերոս մի խաղա։
Իմ ճառը մի քանի րոպե տևեց։ Նա չլսելու տվեց և նույն ոգևորված տոնով, որով հայտարարել էր ռազմաճակատ գնալու մասին, հարցրեց․
-Գալի՞ս ես հետս։ Բուժքույր կլինես։
Ես հասկացա, որ որոշում ընդունած տղամարդու հետ վիճելն անիմաստ է ու համաձայնեցի։ Որոշմանս մասին հայտնեցի խմբագրիս, որը նույնպես 20-քանի տարեկան էր։
-Ի՞նչ։ Ի՞նչ ես խոսում։ Քեզնից ի՞նչ բուժքույր։ Ախր ոչ մի բան չգիտես։ Խնդրում եմ, հերոս մի խաղա։
Ես հայտարարեցի, որ նա չի կարող ինձ կանգնեցնել, և նույն երեկո ես ու ընկերս գնացինք մոտակա զինկոմիսարիատ։ Բակում շատ մարդ կար հավաքված, բոլորը բարձր էին խոսում ու բարկացած էին։
Զարթոնքը փորձության պահին եղավ. ապրիլյան պատերազմի տղերքը հաղթեցին ոչ միայն հակառակորդին
-Ի՞նչ է ստեղ կատարվում,- ես մոտեցա զայրացած տղամարդկանցից մեկին(որն արտաքինից մոտ 40 տարեկան կլիներ) և «միացրի» ներսիս լրագրողին։
- Մեզ չեն գրանցում, էդ ա կատարվում, - չարությամբ նետեց նա։
- Մենակ ջահելներին են գրանցում, հա՞, -հարցրի։
- Ի՞նչ։ Չէ՛։ Ոչ մեկին չեն գրանցում։ Ասում են՝ էլ տեղ չկա։ Կարիք չկա։
-Պիտի շուտ գայինք,-հառաչեց զայրացած ընկերոջ կողքին կանգնած մյուս տղամարդը։
- Ի՞նչ շուտ գալ, է։ Սաղ գիշեր ստեղ կկանգնեմ, տենամ՝ ոնց չեն գրանցում։ 90-ականներին քյոռփա–քյոռփա գնացի, հիմա եքա տղամարդ եմ, ոնց չեն թողնի։ Չէ մի չէ։
Մի քիչ հեռացա աղմուկից ու զանգահարեցի խմբագրիս․
«Բուժքույր չդառա, մնում եմ լրագրողական պարտքս կատարեմ։ Այնքան կամավոր կա, որ այլևս մարդկանց չեն գրանցում։
Հաջորդ օրն արդեն ԶԼՄ–ներում սկսեցին հայտնվել զոհված զինվորների սխրանքների պատմությունները։ Ահա 19-ամյա Ռոբերտ Աբաջյանը, իր դասակից միակ ողջ մնացածը լինելով, սպասել է, որ հակառակորդը մոտենա, և ձեռքի մեջ պայթեցրել է նռնակը։ Մի քանի տարի անց ես հանդիպեցի Աբաջյանի տատիկին ու պապիկին։ Գևորգ պապը թոռան սխրանքի մասին հպարտությամբ ու դառնությամբ էր պատմում։ Անահիտ տատը՝ միայն դառնությամբ։
«Սկզբում մեզ լուրեր հասան, որ Ուրֆանյանն է ինքն իրեն պայթեցրել նռնակով (Արմենակ Ուրֆանյան՝ Աբաջյանի հրամանատարը, նույնպես զոհվել է քառօրյա պատերազմում)։ Ես ինքս ինձ ասացի՝ վայ, ինչ տղա է, ինչ հերոս տղա․․․ Բայց երբ իմացանք, որ դա իմ Ռոբերտիկն է արել, ի՞նչ հպարտության մասին էր խոսքը։ Երբ պատկերացնում եմ երեխուս ապրումները․․․ թե ինչպես է լրիվ մենակ, զոհված ընկերների մարմիններով շրջապատված, կանգնել ու սպասել թշնամու մոտենալուն, ինչպես է քաշել նռնակի օղակը։ Ինչի՞ մասին է մտածել 19 տարեկան թոռս, ի՞նչ է հասկացել այդ պահին, երբ որոշել է նման քայլի դիմել․․․ Անտանելի ծանր է այդ մասին մտածելը»։
Հիմա էլ արտասվում եմ, երբ հիշում եմ հերոսի տատի այս խոսքերը։ Նա կգերադասեր միշտ ուղղակի տատիկ մնալ, առանց հերոսական մակդիրների, միայն թե թոռը ողջ լիներ։
Ինչպես և բոլոր զոհվածների հարազատները։ Նրանցից յուրաքանչյուրից կարելի այսպիսի դաժան մեջբերում անել։
Բայց չեմ ուզում շատ ծանրացնել։ Քյարամ Սլոյանի, Սարգիս Խալաֆյանի, Հրաչյա Մուրադյանի, Սասուն Մկրտչյանի, Հովսեփ Կիրակոսյանի, Անդրանիկ Զոհրաբյանի, Ադամ Սահակյանի, Բագրատ Ալեքսանյանի, Տիգրան Աբգարյանի և ուրիշ շատերի աննունները մեխվել են մեր հիշողության մեջ և այնտեղ կմնան ընդմիշտ՝ 90-ականների հերոսների անունների կողքին։
Այս ամենի կողքին շատ կարևոր է նաև հիշողության մեջ պահել 2017-ի հունվարին ծնված Մոնթե անունով փոքրիկին։ Զոհված հերոս Մոնթե Եղոյանի քույրը Երևանում որդի ունեցավ և անվանակոչեց նրան եղբոր պատվին։
2017-ի մարտի 21-ին` ապրիլյանում զոհված Հրաչ Գալստյանի ծննդյան օրը, Գյումրիում ծնվեց նրա անվանակից եղբորորդին՝ Հրաչը։ Իսկ զոհված փոխգնդապետ Ալեքսան Առաքելյանի (որը հայտնի էր որպես «Մոռոզ Ալիկ») պատվին անվանակոչեցին նրա նորածին ազգականին։
Անահիտ Վանյանը երկրորդ երեխային էր սպասում, երբ զոհվեց նրա որդին՝ Գևորգ Հարությունյանը։ Նորածին տղային կնքեցին Գևորգ անունով։
Սուպեր հերոս Սարգիսը. սա Հոլիվուդը չէ, Հայաստանն է ու Արցախը...
Զոհված Արտեմ Վարդերեսյանի մայրը 2016-ին երազում տեսավ, որ որդին տուն է վերադառնում, իսկ ավելի ուշ իմացավ, որ հղի է։ Հուլիսին ծնվեց երկրորդ Արտեմ Վարդերեսյանը։ Իսկ Կոտայքի մարզի Կամարիս գյուղում երկրորդ Ազատ Սիմոնյանը ծնվեց, առաջինի՝ պատերազմում զոհվելուց հետո։ 2019-ի հուլիսին Քյարամ Սլոյանի եղբոր ընտանիքում տղա ծնվեց, որին Ռոբերտ անվանեցին՝ Աբաջյանի պատվին։
Կյանքը շարունակվում է։ Եվ թող այդ երեխաները հերոս դառնան, բայց արդեն խաղաղ ժամանակներում․․․
