Ռուսաստանում Հայաստանի արտակարգ և լիազոր դեսպան Վարդան Տողանյանը Sputnik Արմենիային տված բացառիկ հարցազրույցում խոսել է երկու երկրի առևտրատնտեսական ոլորտում առկա ներուժի, Նիկոլ Փաշինյանի և Վլադիմիր Պուտինի հարաբերությունների, տեղեկատվական «մախնովշչինայի», միգրանտների խնդիրների, զբոսաշրջության և նույնիսկ ֆուտբոլի մասին։ Զրուցել է Դավիթ Գալստյանը։
– Պարոն դեսպան, ՀՀ–ում իշխանափոխությունից հետո մշտապես խոսվում է երկրի տնտեսության այս կամ այն ոլորտները զարգացնելու համար հայերի (այդ թվում` Ռուսաստանի հայերի) կապիտալի ներգրավման մասին։ Եթե որոշակի միջանկյալ արդյունքներն ամփոփենք, ի՞նչ է հաջողվել անել այդ ուղղությամբ։
– Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև առևտրատնտեսական կապերն ամրապնդվում են։ Հաշվի առնելով առաջին կիսամյակի վիճակագրությունը` 2019 թվականը ռեկորդային է 2018-ի և 2017-ի համեմատ։ Ընդհանուր առմամբ դեպի Ռուսաստան արտահանման աճ է արձանագրվում 2016 թվականից։ Կարծում եմ, որ տարին մենք կավարտենք բավական լուրջ թվերով։ Հետաքրքիր է, որ արտահանման կառուցվածքը փոխվում է, և դա շատ է մեզ ուրախացնում։
Այսօր գյուղատնտեսական արտադրանքն ու խորը վերամշակման արտադրանքը կազմում են արտահանման շուրջ 50%–ը, նախկինում այդ ցուցանիշն ավելի բարձր է եղել։ Արտահանման կառուցվածքում են նաև թանկարժեք քարերը, ոսկերչական իրերը, տեքստիլը (որը նախկինում ընդհանրապես չի եղել)։ Փոքր տոկոս են կազմում IT–ն, մեքենաշինությունը։
Ինչ վերաբերում է ներդրումներին, ապա այդ առումով Ռուսաստանի հետ մեծ սպասելիքներ կան, չէ՞ որ այստեղ իսկապես մեծ հնարավորություններ կան։ Երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունները ենթադրում են, որ Ռուսաստանից Հայաստան պետք է բավականին լուրջ ներդրումներ գնան։ Դրան գումարած, իհարկե, նաև մեր հայրենակիցները, որոնք միշտ այդ առումով ակտիվ են եղել։
Այժմ մենք մի քանի կարևոր նախագիծ ենք դիտարկում։ Նախ` խոսքը մասնավոր հատվածի մասին է։ Հեղափոխությունից հետո կյանքի են կոչվում փոքր նախագծեր, դրանց մասին տեղեկությունները երբեմն լրահոսում չեն հայտնվում, բայց դրանք շատ են։
Օրինակ` մեր հայրենակից Հրաչյան Աշտարակի մարզում գտնվող իր հայրենի գյուղում փոքր ձեռնարկություն է հիմնել թեթև արդյունաբերության ոլորտում` աշխատանքով ապահովելով իր 40 համագյուղացիներին։ Տյումենցի մի հայ էլ մեծ մարզահամալիր է կառուցել Երևանում։ Մոսկվացի մեր մյուս հայրենակիցն էլ հետաքրքրվում է անասնաբուծությամբ և Սիսիանից քիչ հեռու ֆերմա է կառուցել։
Եթե խոսենք պետական խոշոր նախագծերի մասին, ապա, իհարկե, շարունակելու ենք Հայկական ԱԷԿ–ի վերակառուցման գործընթացը։ «Գրուպա ԳԱԶ» ընկերությունը լրջորեն հետաքրքրված է Հայաստանով, բազմաթիվ հետաքրքիր նախագծեր կան ռազմարդյունաբերության ոլորտում։ «Յանդեքս» ընկերությունների խումբը մտադիր է անօդաչու տաքսիների իր ծրագիրն առաջ մղել Հայաստանում։
Համոզված եմ, որ Ռուսաստանը կշարունակի լուրջ դեր խաղալ մեր երկրի տնտեսական կյանքում։
Կոնկրետ թվերի մասին խոսելը դեռ դժվար է ու վաղաժամ, սակայն վստահորեն կարելի է ասել, որ այդ թվերը բազմակի չեն տարբերվի նրանից, ինչ եղել է հեղափոխությունից առաջ։ Տնտեսական կյանքում ակտիվությունը պահպանվում է։
– Եթե ամեն դեպքում խոսենք թվերի մասին, ի՞նչ կանխատեսումներ կարելի է անել 2019 թվականին դեպի Ռուսաստան արտահանման աճի վերաբերյալ։
– Առաջին կիսամյակում աճը կազմել է 21,7%։ Սակայն միշտ պետք է հաշվի առնել, որ առաջին կիսամյակը, ընդհանուր առմամբ, միշտ հետ է մնում երկրորդից։ Ամռանն ու աշնանը ակտիվությունն աճում է։
Ընդհանուր առմամբ, կանխատեսումների համաձայն (թեև մենք կարող ենք սխալվել, այդ հարցում շատ են գործոնները), մենք պետք է 2019 թվականի արդյունքներով 30%–անոց աճ ունենանք (2018 թվականին Հայաստանից Ռուսաստան արտահանումը կազմել էր 666,5 մլն դոլար – խմբ.)։
– Դուք մի անգամ ասել էիք, որ մասնավոր հատվածին կառաջարկվի հայկական ապրանքների համար պահեստներ ստեղծել Ռուսաստան տանող հիմնական երթուղու ամբողջ ճանապարհին։ Հաջողվե՞լ է ներդրողներ գտնել։
– Նախագծի համաձայն, որը մենք Haypark ենք անվանել, այնտեղ ոչ միայն պահեստային, այլև մեծածախ առևտրի համար նախատեսված տարածքներ կլինեն, ինչպես նաև մշակութային հարթակներ (եթե դա մեր հայրենակիցների բնակավայրերից հեռու չէ)։
Ստավրոպոլի երկրամասում նման մեկ կենտրոնի համար ներդրող արդեն կա. Կրասնոյարսկի երկրամասից մեր հայրենակիցն է, որը հայաստանյան ապրանքներն ակտիվ առաջ է մղում Ուրալում, Սիբիրում, Հեռավոր Արևելքում։ Նրան հետաքրքրել է այդ նախագիծը. այստեղ համընկել են և՛ Հայաստանի, և՛ մասնավոր հատվածի, և՛ ռուսական մարզի շահերը։
Նման կենտրոնի ստեղծումն ամենից զատ նաև որոշակի արտադրման և փաթեթավորման ընթացակարգեր է ենթադրում։ Մեր ապրանքների գների վրա լրջորեն ազդում է լոգիստիկան։ Նախատեսվում է, որ այդ կենտրոնում ապրանքները կարող են փաթեթավորվել, բավարարել վերջնական հաճախորդի պահանջները, ենթադրենք` այս կամ այն սուպերմարկետի։ Այնուհետև արդեն երկաթուղով կամ մեկ այլ ճանապարհով կտեղափոխվեն Ուրալից այն կողմ։ Այժմ Ստավրոպոլի երկրամասի տնտեսական զարգացման նախարարության հետ քննարկվում են այդ կենտրոնի բացման պայմանները։
– Մե՞կ կենտրոն է նախատեսվում ստեղծել, թե՞ մի քանի։
– Տեղն ընտրվել է` հաշվի առնելով լոգիստիկ կենտրոնների և երկաթուղային կայարանների մոտ լինելը։ Նպատակահարմար է նման երկու կենտրոն բացել Ռուսաստանի հարավում (օրինակ` Կրասնոդարի երկրամասում և Հյուսիսային Կովկասում), ևս մեկն էլ` Եկատերինբուրգի մոտ` Ուրալում։ Դա թույլ կտա դուրս գալ Կենտրոնական Ասիայի շուկաներ։
– Իր վերջին հարցազրույցներից մեկում ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել էր Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում «բարդույթներից» ձերբազատվելու անհրաժեշտության մասին։ Արդյոք կարելի՞ է պնդել, որ «թավշյա հեղափոխությունից» հետո որոշակի, այսպես ասենք, փոխադարձ անվստահությունը երկու երկրների առաջնորդների միջև անցել է:
– Իրականում այդ մասին խոսվել է փորձագիտական հանրության մակարդակով, ԶԼՄ–ներում։ Երևի միայն ալարկոտը չի գրել դրա մասին։ Բայց այդ մասին չէին հայտարարում պաշտոնական շրջանակներում։ Կարծում եմ, որ մեր հարաբերությունները կառուցվում էին ազգային շահերի բավական հստակ գիտակցման, հարուստ պատմական փորձի վրա, այն է` մենք պետք է զարգացնենք ռազմավարական գործընկերության մակարդակը ինչպես ԵԱՏՄ և ՀԱՊԿ բազմակողմ, այնպես էլ երկկողմ ձևաչափում։
Իհարկե, «թավշյա հեղափոխությունից» հետո նոր մարդիկ եկան, որոշակի ժամանակ էր պետք (մի քանի շաբաթ, մեկ ամիս)` ծանոթանալու, սեփական մոտեցումները ներկայացնելու, բոլոր միջպետական մարմինների աշխատանքը կարգավորելու համար։ Ցավոք, միջխորհրդարանական կապերը կարգավորվեցին միայն ընտրություններից հետո, արդեն տարեսկզբին։ Կայացավ ՀՀ ԱԺ խոսնակի առաջին պաշտոնական այցը, առաջին անգամ նա ելույթ ունեցավ Դաշնության Խորհրդում։
Ճիշտ է, որ փորձագիտական հանրությունն առաջ է անցնում, որոշակի գնահատականներ է տալիս։ Սակայն կարծում եմ, որ միջպետական հարաբերությունները մրրկայնության չեն ենթարկվել, դրանք զարգանում են` ելնելով այն խնդիրներից, որոնք իրենց առջև դնում են երկու երկրների կառավարությունները։ Հստակ գիտակցում կա, թե ուր ենք գնում, ինչպես ենք զարգանում, հստակ գաղափարներ կան առևտրատնտեսական կապերի ընդլայնման, ներդրումների ներգրավման հարցում։ Հստակ գիտակցում կա նաև ինտեգրացիոն միավորումներում ունեցած մեր դերի վերաբերյալ։
Հայաստանն այս տարի, որպես ԵԱՏՄ–ում նախագահող երկիր, նույնպես ակտիվ առաջ է մղում ընդհանուր շահերը։ Դա վերաբերում է Իրանի, Սինգապուրի հետ ազատ առևտրի գոտիներին։ Այդ հարցերի վերաբերյալ մենք ևս բավական ակտիվ աշխատում ենք մեր գործընկերների հետ։
Համաձայն չեմ այն կարծիքի հետ, որ որևէ պահի անվստահությունը կամ միմյանց սխալ հասկանալը մեր հարաբերությունների ձևաչափի փոփոխման հանգեցրեց։ Մենք բոլոր ոլորտներում համագործակցության բարձր մակարդակ ենք արձանագրում։ Տարին բավական ակտիվ էր, եթե նայենք Ռուսաստանի ղեկավարության հետ ՀՀ վարչապետի հանդիպումների վիճակագրությանը։ Կանոնավոր բանավեճեր և քննարկումներ են անցկացվում տարբեր ձևաչափերով։
– Դուք անդրադարձաք երկու պետությունների ղեկավարների բանակցությունների թեմային։ Հասարակության մեջ, ԶԼՄ–ներում մեծ նշանակություն են տալիս երկրների առաջնորդների անձնական հարաբերություններին։ Ինչպիսի՞ հարաբերություններ են ձևավորվել Նիկոլ Փաշինյանի և Վլադիմիր Պուտինի միջև, ինչպե՞ս կբնութագրեիք դրանք։
– Դրանք բավական «թարմ» (եթե իհարկե կարելի է այս բառը կիրառել) հարաբերություններ են։ Սա իմ անձնական տպավորությունն է։ Նրանք միմյանց ճանաչում են շուրջ մեկ տարի։ Այս տարվա ընթացքում գրանցած հանդիպումների ռեկորդային թիվն արդեն իսկ ցույց է տալիս և ապացուցում որոշակի ամուր, գործնական, բարյացակամ հարաբերությունների առկայության փաստը։
Մենք պետք է հասկանանք, որ մեր երկրների շահերը շատ խորն են, իսկ երկկողմ օրակարգը` ծավալուն։ Պետությունների ղեկավարները ելնում են հենց դրանից։
Կարծում եմ (անձամբ ներկա եմ գտնվել այդ հանդիպումներին)` բավական բարեկամական, գործընկերային հարաբերություններ են, որոնք պետք է լինեն ռազմավարական համագործակցության մակարդակ դուրս եկած երկրների առաջնորդների մոտ։
– Երբեմն ռուսական մամուլում առանձին փորձագետների կարծիքներ են հայտնվում Հայաստանի մասին, որոնք ոչ այնքան ճիշտ են հասկանում երկրի իրողությունները։ Երբեմն անհեթեթ հայտարարություններ են հնչում, որոնք այստեղ նույնացնում են Մոսկվայի պաշտոնական դիրքորոշման հետ։ Ինչպե՞ս է դեսպանատունը հարթում նման պահերը։
– Մենք, իհարկե, դժվար կացության մեջ ենք հայտնվում։ ԱԳՆ ներկայացուցիչները, Ռուսաստանի նախագահը բազմիցս ասել են, որ փորձագիտական հանրության, ԶԼՄ–ների կարծիքը որևէ կապ չունի պաշտոնական դիրքորոշման հետ։
Նույնիսկ եթե որևէ երրորդ կարգի, անհայտ կայք, որն ընդհանուր առմամբ 8 այցելու ունի, կամ անանուն հեղինակը որևէ բան է հրապարակել, ապա, չգիտես ինչու, անմիջապես կարծում են, որ դա Ռուսաստանի պաշտոնական դիրքորոշումն է։
Նախ` ինքներդ եք հասկանում, որ ռուսական մամուլը բազմազան է` վերլուծական և աշխարհաքաղաքական պարբերականներից մինչև դեղին, բուլվարային թերթեր։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո այն միշտ այդպիսին էր։ Հիշենք արցախյան պատերազմի ժամանակաշրջանը, խորհրդարանում իրականացրած ահաբեկչությունը, մարտի 1-ի դեպքերը, ԵԱՏՄ–ին անդամակցելը, Նժդեհի արձանի տեղադրումը, ԵՄ–ի հետ համաձայնագիրը։ Հիշենք, թե ինչպես այդ իրադարձություններն ընկալեցին մեր հայրենակիցները և ինչպես էին դրանք բացարձակ այլ կերպ մեկնաբանում որոշ ԶԼՄ–ներ և ռուսաստանյան փորձագետներ։ Այժմ այդ միտումը շարունակվում է։
Մենք մշտապես կապի մեջ ենք ռուսաստանյան մեր գործընկերների հետ։ Ես հասկանում եմ, որ հաճախ սպասում են դեսպանատան արձագանքին։ Մենք անում ենք դա, երբ արտառոց դեպքեր են լինում։ Հիշեք, օրինակ, Միխայիլ Լեոնտևի ելույթը «թավշյա հեղափոխության» օրերին կամ Խոջալուի միջոցառումներին մասնակցելու համար պատգամավորների այցը Բաքու։ Կան դեպքեր, երբ մենք իրական գնահատական ենք տալիս, անում ենք դա պաշտոնապես` մեր տեսակետը նշելու համար։
Սակայն ես կարծում եմ` միշտ չէ, որ պետք է դա անել։ Մեզ ևս զանգահարում են, դիմում, սակայն պետք չէ արձագանքել երրորդ կարգի կայքում տեղադրված ինչ–որ քաղաքագետի հոդվածին, քաղաքագետ, որին ոչ ոք չգիտի, այն ինստիտուտից բացի, որտեղ նա աշխատում է։ Չէ՞ որ նման դեպքերում մենք ինքներս ենք նշանակություն տալիս այդ մարդուն կամ նրա հրապարակմանը։ Սակայն յուրաքանչյուր դեպք մենք վերլուծում ենք, ստուգում։
Նման հրապարակումներին շատ ակտիվ արձագանքում են մեր հարևանները` յուրաքանչյուր դեպքի առնչությամբ որևէ նոտա հղելով Ռուսաստանի ԱԳՆ։ Կարծում եմ` անիմաստ է «հողմաղացների» դեմ պայքարելը։ Պետք է պայքարել իրական գործընթացների դեմ, որոնք վտանգ են ներկայացնում հասարակական կարծիքի համար։
– Վերջերս Մոսկվայում կայացավ Հայաստանի և Ռուսաստանի օմբուդսմենների հանդիպումը, որտեղ, մասնավորապես, քննարկվում էին աշխատանքային միգրանտների խնդիրները։ Դուք ներկա՞ եք եղել այդ քննարկումներին։ Կարելի՞ է արդյոք խոսել մեր հայրենակիցների շահերի և իրավունքների պաշտպանության նոր լուծումների և մեխանիզմների մասին։
– Մեր օմբուդսմենները սերտորեն աշխատում են։ Ռուսաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանն ակտիվորեն միացել է գործընթացին, նա օգնում է մեզ։ Նրա գործընկերները տեղում, հատկապես հայերով խիտ բնակեցված շրջաններում, նույնպես ակտիվ համագործակցում են մեզ հետ։
Կարող եմ ասել, որ ԵԱՏՄ–ն մեր հայրենակիցներին արտոնություններ է տալիս Ռուսաստանի տարածքում գտնվելու հարցում։ Աշխատուժի ազատ տեղաշարժը Միության հիմնական սկզբունքներից մեկն է։ Ցավոք, դրա հետ կապված խնդիրներ կան։ Օմբուդսմենները ևս փաստում են դա։
Մեծ մասամբ դրանք տեխնիկական հարցեր են, և դրանց լուծման համար մենք աշխատում ենք Ռուսաստանի ՆԳՆ միգրացիայի հարցերով գլխավոր վարչության հետ։ Օրինակ` մուտք գործելու արգելքի, արտաքսման, քաղաքացիություն ստանալու կամ դրանից հրաժարվելու հարցերը։ Կարծում եմ` մինչև տարեվերջ մի շարք խնդիրներ հնարավոր կլինի լուծել։
Սակայն մի կարևոր հարց է մնում, որի շուրջ մենք դեռ համաձայնության չենք եկել. մեր վարորդական իրավունքների ճանաչման հարցն է։ Թեման բարձրացվում է տարբեր մակարդակներում, և մենք հույս ունենք լուծել այդ խնդիրը։ Ուրիշ գլոբալ խնդիրներ ես չեմ տեսնում։
– Լուծում կգտնվի երկկողմ հարաբերությունների շրջանակո՞ւմ, թե՞ ԵԱՏՄ ձևաչափի։
– Նախկինում հարցը երկկողմ հարաբերությունների շրջանակում էր, հետո անցավ ԵԱՏՄ հարթություն, չէ՞ որ դա ընդհանուր տարածքին է վերաբերում։ Սակայն քանի որ Միության մյուս անդամները նման խնդիր չունեն, հարցը մնում է նաև մեր երկկողմանի օրակարգում։
– Անցնենք զբոսաշրջության թեմային։ Վերջին շրջանում ռուսաստանցիներն ավելի հաճախ են Հայաստան այցելում։ Արդյո՞ք դեսպանատունը որևէ ծրագիր իրականացնում է Հայաստանի մասին իրազեկելու և մեր ուղղությունը ճանաչելի դարձնելու ուղղությամբ։
– Դա իսկապես այդպես է։ Կարծում եմ` այդ միտումը կպահպանվի։ Զբոսաշրջության զարգացումը մեր աշխատանքի առանցքային ուղղություններից մեկն է։ Մենք երկրորդ տարին անընդմեջ ակտիվ անում ենք դա։ Խորհրդատուներ ունենք, որոնք օգնում են ճիշտ գովազդել Հայաստանը` որպես զբոսաշրջային ուղղություն։
Մենք ցուցադրություններ ենք կազմակերպում ավիաընկերությունների և զբոսաշրջային գործակալությունների ներկայացուցիչների համար։ Հայերի Ասամբլեայի հետ առաջ ենք մղում «Արմենիա–Գուրմանիա» («Армения-Гурмания») թրենդը, մեր խոհանոցը` առաջարկելով մի քանի օրով այցելել մեր երկիր։ Պատմում ենք, թե կոնկրետ ուր կարելի է գնալ, ինչ ուտեստներ համտեսել։ Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ նման ուղևորությունները Ռուսաստանից շատ են։
Երրորդ ուղղությունը` մենք մամուլի շրջայցեր ենք կազմակերպում ոլորտային թրևել–պարբերականների, զբոսաշրջային գործակալությունների համար. արդեն 5 այդպիսի խումբ է այցելել Հայաստան։
Գործունեության մեկ այլ ոլորտ է իվենթ–մենեջմենթը (միջոցառումների կազմակերպում և կառավարում)։ Առանձին խմբեր ժամանում են` գիտաժողովներ, տնօրենների խորհրդի նիստեր անցկացնելու համար։ Ի դեպ, այդ ոլորտի խոշոր ընկերություններից մեկը (գլխավորում է մեր հայրենակցուհին) օգնում է մեզ այդ ուղղությունը խթանելու հարցում։ Այս ամառ ռուսական խոշոր ավիաընկերությունների` օդանավերի համար նախատեսված բոլոր ամսագրերում Հայաստանի մասին նյութեր էին զետեղված։ Կարծում ենք, որ բոլոր այդ քայլերը բարձրացնում են Հայաստանի զբոսաշրջային հեղինակությունը։
– Հայաստանում անձամբ դուք որտե՞ղ եք սիրում անցկացնել ձեր հանգիստը։
– Շատ եմ սիրում լինել Դիլիջանում, Իջևանում։ Սակայն արդեն երկրորդ, երրորդ անգամն է, որ գրեթե ամեն տեղ եղել եմ։ Միևնույն ժամանակ շարունակում եմ նոր տեղեր բացահայտել, շատ եմ սիրում Արցախը (վայրեր կան, որտեղ դեռ չեմ եղել)։ Ու Զանգեզուրը, այնտեղ շատ հետաքրքիր է։
