Լաուրա Սարգսյան, Sputnik Արմենիա
ԽՍՀՄ նավատորմի ծովակալ Հովհաննես Իսակովը հայ է, դա բոլորին հայտնի փաստ է։ Բայց մի քանի տարի առաջ դրանում կասկածել է Գատչինա քաղաքի ռազմածովային նավատորմի տնօրենը (Ռուսաստանի Դաշնության պաշտպանության նախարարության արխիվի կենտրոնական մասնաճյուղ)։ Այս պատմությունը Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում պատմեց Կլիմենտ Հարությունյանը` «Հայ ժողովուրդը 1941-1945թթ. Հայրենական մեծ պատերազմում» գրքի հեղինակը։
Հարությունյանը կյանքի 40 տարիները նվիրել է գիրք գրելուն, որի մեջ մտել են հայտնի և անհայտ փաստեր մարշալների, ծովակալների, հայ զինվորականների կյանքի մասին, որոնք մեծ ավանդ են ունեցել Հայրենական մեծ պատերազմում։
«Մի քանի տարի առաջ ես գնացել էի Գատչինա քաղաքի ռազմածովային նավատորմնի արխիվ, որտեղ պատրաստվում էի ուսումնասիրել ծովակալ Իսակովի մասին փաստաթղթերը։ Մենք տնօրենի հետ վիճեցինք Իսակովը հայ լինելու թեմայով, չէ որ նրա իսկական ազգանունը Տեր–Իսահակյան է», – պատմեց Հարությունյանը։
Արխիվի տնօրենը (Հարությունյանը ազգանունը չնշեց) սկզբից չի ցանկացել փաստաթղթերը տրամադրել, սակայն Հարությունյանը փոխարենը նրան խոստացել է երեք շիշ հայկական կոնյակ նվիրել։ Արդյունքում` նրան թույլ են տվել ուսումնասիրել փաստաթղթերը, բայց արգելել են պատճենել դրանք։
«Ես տնօրենին ցույց տվեցի ծովակալի նամակը, որում նա իր մասին գրում է «Ես հայ եմ` Հովհաննես Տեր–Իսահակյան»», – ասաց Հարությունյանը։
Արդյունքում, պարտված վեճում տնօրենը ստիպված է եղել բավարարվել մեկ, այլ ոչ թե երեք շիշ հայկական կոնյակով։
Պատմություններ, որոնց մասին անհնար է լռել…
Հարությունյանի գրքի էջերում կարելի է հանդիպել տարբեր պատմություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն արժանի է հպարտության և հարգանքի։ Նա դրանք շարունակաբար հավաքել է տարբեր արխիվներից, տարբեր քաղաքներում, 40 տարի շարունակ։ Նրանց շարքում է նաև Սամսոն Մկրտումյանի պատմությունը, որը Հարությունյանը պատահաբար է նկատել։
«Մենք միշտ կարծել ենք, որ Սամսոն Մկրտումյանը մահացել է Բելառուսում, սակայն վերջերս ինձ հաջողվել է պարզել, որ նա արիաբար զոհվել է Ուկրաինայում։ Նրան հաջողվել է իջեցնել խոցված ինքնաթիռը», – ասաց Հարությունյանը։
Մկրտումյանին հաջողվել է փրկել անձնակազմը, սակայն նա մահացել է վնասվածքներից։ Նրան հուղարկավորել են հենց այնտեղ։
Հարությունյանը նաև գրել է Մոսկովյան ճակատամարտի մասնակից Գաբրիել Սարատյանի պատմությունը, որին դեռ 1941թ–ին Մոսկվայի մատույցներում հաջողվել է ոչնչացնել հակառակորդի 18 տանկ։
«1941թ–ի հոկտեմբերի 26–ին Սարատյանի տանկային գումարտակը գրոհել է և կասեցրել հակառակորդի առաջխաղացումը Նովո Պետրովսկ։ Ոչնչացվել է 18 տանկ, 4 հակատանկային և ականանետային մարտկոց, ինչպես նաև հակառակորդի մինչև երկու վաշտ մոտոհետևակազոր», – պատմեց Հարությունյանը։
Ինչպես պատմեց մեր զրուցակիցը, Սարատյանը մահացել է մարտում, արիության և քաջության համար հետմահու պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով։
Ավետիք Սիրականյանն արժանացել է Կարմիր աստղ կրկնակի շքանշանի և Լենինի շքանշանի։ Նա դարձել է առաջիններից մեկը, ում պարգևատրել են կենդանության օրոք` պատերազմի ժամանակ։ Հերոսը մահացել է 1943թ–ի նոյեմբերի 29–ի լույս 30–ի գիշերը մարտական առաջադրանքը կատարելիս։
Պատմագրության մեջ չեն մտել…
Հուլիսյան մարտերում իր աներևակայական սխրանքով աչքի է ընկել 99–րդ հրաձգային դիվիզիայի հրետանային 473 գնդի 1–ին հրանոթի մարտկոցի հրամանատար, կրտսեր սերժանտ Մուշեղ Բալայանը, պատմում է Հարությունյանը։
«1941թ–ի հուլիսի 16–ին Սեստրինովկայի շրջանում Բալայանի հրամանատարությամբ մարտկոցը թիկունքից շրջանցել է հակառակորդի 50 տանկ և 40 ավտոմեքենա։ Այդ մարտում թշնամին կորցրել է 23 տանկ», – ասում է Հարությունյանը։
Այդ դեպքը պատերազմի առաջին ամիսների համար աննախադեպ էր, որը մինչև հիմա լուսաբանված չէ պատմագրության մեջ։ Բալայանը նույնպես պարգևատրվել է Կարմիր դրոշի շքանշանով։
Հայերը մեծ ավանդ են ունեցել ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ ԽՍՀՄ–ի տարած հաղթանակի մեջ։ Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցած 600 հազար հայերից տուն է վերադարձել միայն կեսը։ Այսօր միայն 700 վետերաններ կարող են մայիսի 9–ին գնալ Հավերժ կրակի մոտ` հարգանքի տուրք մատուցելու զոհված ընկերներին։
