Սվետլանա Բաղիյան, Sputnik.
28 տարի առաջ Բաքվում սկսվել են հայերի ջարդերը։ Քաղաքը մատնվել էր հոշոտման։
Ծովի ափին փռված արևոտ քաղաքը՝ պարուրված նավթի հավերժական հոտով և ասֆալտի գույնզգույն ջրափոսերով։ Շագանակենու բարձր ծառերով ու պուրակում ճեմող նորաձև աղջիկներով, քամու և բաց պատուհանների քաղաքը, դեղին թզի և հին բակ-ջրհորների քաղաքը։
Նման բակերից մեկում՝ Միրզա Աղա Ալիևի փողոցում, ընդմիշտ մնացել է մորս պատանեկությունը։
Իսկ հորս պատանեկությունը թափառում է Լենինի պողոտայում՝ կարմիր հիմքերով տների արանքում։ Գդակը քաշում էր ծոծրակին, ծխում արգելված ծխախոտը, սպասում հավատարիմ ընկեր Պետկա Կուցինին։
Նրանք ձևացնում են, որ նման բան չի եղել…
Չի եղել ամառային բակ-ջրհորը, որտեղ տատիկը ռետինե ծորակից ջրում էր շիկացած ասֆալտը։ Հարևանուհին՝ Դունյա մորաքույրը, տոլմա էր փաթաթում, իսկ Իդա Ահարոնովնայի պատուհանից գեղգեղանքներ էին հնչում․ նա վոկալ էր դասավանդում։
Հայրս չի եղել։ Չի եղել նաև պաղպաղակ վաճառող կաղ Կարենը։ Չեն եղել Լենինի փողոցի կարմիր հիմքերով և կախովի պատշգամբներով տները։ Չի եղել երաժշտության ուսուցչուհի Նելլի Սուրենովնան, չի եղել պատմության ուսուցիչ Յուրի Աշատովիչը, չի եղել ուրախ վաճառողուհի Սեդան, որը փողոցի անկյունում կաթնային կոկտեյլ էր վաճառում։ Չեն եղել բժիշկները, ուսուցիչները, ճարտարապետները, ինժեներները, ոչ տիտղոսային ազգանուններով երաժիշտները։
Չի եղել։ Ձեզ թվացել է` մեղավորը Բաքվի քամին է, որը սլանում է ծակուծուկերով, փնտրում երեկվա օրը։ Ավելի լավ է՝ թուզ համտեսեք, Բաքվի դեղին թուզ, նման բան ուրիշ ոչ մի տեղ չկա։
Բայց չի ստացվի։
Չէ՞ որ դա եղել է։
Մենք եղել ենք։
1990թ-ի հունվարի 13-18-ը հայերին այրում էին, բռնաբարում, դուրս նետում պատուհաններից։ Ազարտով, կրքով, խանդավառությամբ։
Ծնողներս Բաքվից լաստանավով հեռացել են 90թ-ի հունվարին։
Մեզ՝ երեխաներիս, հասցրել էին մինչ այդ բերել Երևան։
Մի որոշ ժամանակ հետո սկսել եմ գրել այդ մասին։ Այն մասին, թե ինչ է պատահել 28 տարի առաջ։ Այն մասին, ինչ ես եմ հիշում։ Այն մասին, ինչ կցկտուր պատմում է մայրս։
Իսկ վերջերս, պատկերացրեք, ես գտել եմ իմ օրագիրը։ Բոլորովին մոռացել էի դրա մասին, բայց պարզվում է, որ ես օրագիր եմ պահել, սովորական 14-ամյա աղջկա անհեթեթություն։ Սերը կարտոֆիլ չէ, պատուհանից դուրս չես նետի։ Այսօր առաջին անգամ ներկել էի թարթիչներս, իսկ նա այդպես էլ չնայեց ինձ։ Աշխարհագրությունից երկուս եմ ստացել, հայրս ու մայրս ե՞րբ կգան։
Ես լուսանկարել եմ մի գրառում։ 1990թ-ի հունվարի 18-ի գրառումը։
Լավ եմ հիշում այդ օրը։ Երևանում ձյուն էր գալիս։ Այն գեղեցիկ նստում էր հայրիկիս համազգեստի վրա․հայրս իր զինվորական համազգեստով էր, իսկ մայրս՝ ուրիշի վերարկուով, որը նրան տվել էին Կրասնովոդսկում։ Մայրս հեռացել էր խալաթով, հետո՝ շատ տարիներ անց, ինչ-որ մի ֆորումում հանդիպեցի հետևյալ գրությանը․«Հա–հա, այդ Բաքվի հայերին որ լսես, բոլորը փախել են խալաթով և հողաթափերով»։
Ինչ արած։ Մայրս փախել էր խալաթով և հողաթափերով։
Հիմա ես հասկանում եմ, որ հորս խիստ վիրավորում էր «փախստական» բառը։ 1-ին դասի կապիտան, 33 տարի ծառայած, ես ձեզ համար ի՞նչ փախստական։ Երբ նրանց տարել են լաստանավի մոտ, հորս խնդրել են հանել զինվորական գլխարկը և ինչ-որ բան գցել համազգեստի վրա, որպեսզի չգրավի ամբոխի ուշադրությունը։ Նա հրաժարվել է։ Հինգ տարի հետո նրան Երևանում այդ համազգեստով էլ հողին հանձնեցին։
Հորս ձեռք չեն տվել, ուղղակի բախտը բերել է։ Հետո մայրս պատմում էր, որ լաստանավի վրա համազգեստով ևս մեկ մարդ է եղել, ճիշտ է` ռուս։ Նա ծեծված է եղել և առանց գլխարկի։
«Երեկ ուշ երեկոյան հայրս ու մայրս եկան։ Այն, ինչ նրանք պատմում էին, սարսափելի էր։ Նրանց լաստանավն առաջինն է եղել, ասում են՝ երկրորդը և երրորդն ահավոր է եղել։ Նստել է գիշերազգեստով տատիկ՝ ամբողջովին ծեծված։ Եղել են դեմքերին խաչեր փորագրած մարդիկ։ Մայրս արտասվել է և ասել․«Ես այնքան էի երազել ձեզ տեսնել»։ Հավանաբար, փոխանակումը չի ստացվի»։
Ես գիտեմ, որ այնտեղ հիմա ապակե երկնաքարեր են։ Ես գիտեմ, որ այնտեղ նոր ավտոստրադա է հայկական գերեզմանի տեղը։
Եվ միայն քամին՝ Բաքվի անտուն քամին է սլանում նրբանցքներով, որոնում երեկվա օրը։
Սվետլանա Բաղիյանի հրապարակումների հետ ավելի մանրամասն կարող եք ծանոթանալ Facebook սոցիալական ցանցում։
