Հազար ինը հարյուր իննսուն չեմ հիշում որերորդ թվականին Պետերբուրգի ոչ այդքան կենտրոնական հատվածում, ինձ` մարդու, որը սովորություն չունի ռեստորաններում հաց ուտելու, ինչ-որ բանով գրավեց արտաքնապես տարօրինակ մի շինություն՝ «Ռեստորան «Ախթամար»» գրությամբ: Սակայն հաստատության ներքին հարդարանքը բավականին ներկայացուցչական տեսք ուներ: Այն տարիներին մատուցողները, որպես կանոն, դեռ կապիտալիզմի դպրոցը չէին անցել, այդ պատճառով բարեհամբույր, սիրալիր աղջիկը որոշեց առավոտյան հյուրին խորհուրդ տալ հագեցնող և օգտակար ուտեստ ճաշակել` խաշ: Չկռահելով որ ես հայ եմ՝ նա սկսեց բացատրել, որ խաշը կովի տոտիկներից պատրաստած համեղ ապուր է: Ներկայացման նման ձևը թույլ չտվեց ինձ անտարբեր մնալ:
Դա առաջին ու վերջին անգամն էր, որ ես խաշ էի ուտում առանց որևէ մեկի ընկերակցության: Գուցե և այն միայնակ ճաշակելու սիրահարներ կան, սակայն, իմ կարծիքով, խաշն առանց ընկերակցության կորցնում է իր գրավչության առյուծի բաժինը: Հիմա կխոսենք «խաշ» անվանումը կրող միջոցառման ամենակարևոր բաղկացուցիչներից մեկի մասին. այն ոչ միայն ուտելու գործընթաց է, այլ առաջին հերթին մի ամբողջ արարողություն:
Խաշն ընդունված է ուտել այն ամիսներին, որոնցում առկա է «ր» տառը: Այսինքն՝ սեպտեմբերից մինչև ապրիլ ներառյալ, տարվա մյուս եղանակներին խաշի համար շոգ է: Եթե, իհարկե, Արագածի վրա չեք: Սակայն այդ մասին ավելի ուշ:
Իսկ մինչ այդ ես խնդրեցի բանիմաց մարդկանց ծանոթացնել ինձ որևէ մեկի հետ, ով կկարողանար սովորեցնել խաշի պատրաստման բոլոր փուլերը և բուն կերուխումի արարողությունը: Ինձ ծանոթացրին այդ գործում հմուտ Արմենի և Պետրոսի հետ: Մոտենում էր Նոր տարին, այդ պատճառով Արմենը, որ համաձայնել էր օգնել, խնդրեց իրադարձությունը տեղափոխել հունվարի վերջ, երբ ստամոքսներն ուշքի կգան տոնական փորձությունից:
Փետրվարի սկզբին, երբ ես սկսում էի մտահոգվել, հանկարծ զանգահարեց Արմենը՝ ճշտելու գործողությունների օրը: «Եթե շաբաթ ենք անում, ուրեմն պետք է գնումների գնանք չորեքշաբթի», — ասաց նա:
Եվ ահա չորեքշաբթի օրը, մենք երեքով ուղևորվեցինք Երևանի կենտրոնական շուկաներից մեկը: Գնումները սկսեցինք խաշն ուղեկցող սննդամքերքներից` թթու և բողկ, քանի որ կանաչին և օղին կարելի է գնել նաև վերջին պահին: Իմ երկու ընկերները բավական բծախնդիր մարդիկ էին, իսկ երբ գործը հասավ պանրին, սկսվեց երկուսի համային նախասիրությունների ուսումնասիրությունները: Արդյունքում որոշվեց երկու տեսակ պանիր գնել՝ անցքերով սպիտակ աղի պանիր ու փշրվող չորացած կանաչիով պանիր:
Իսկական ներկայացումը սկսվեց մսի շարքերի մոտ: Պետրոսը, որն իսկական դերասանական տաղանդ ուներ, շարքերի միջով այնպես էր անցնում, կարծես, կյանքում նման անպետք կովի վերջույթներ չէր տեսել: Նայում էր ուշադիր, զննում, ու հավանաբար վերջապես ընտրեց. հարցրեց գինը, նրան պատասխանեցին, սակայն նա անմիջապես շրջվեց դեպի մյուս վաճառասեղանը: Վաճառողն անմիջապես արձագանքեց, ձեռքերի բուռն շարժումով նկարագրեց իր ապրանքի արժանիքներն ու իջեցրեց գինը: Զիջեց սիմվոլիկ գումար, սակայն հարցն այդ չէ. կարևորը, որ հաջողվեց գին գցել, ու երկուսն էլ գոհ էին: Այսպես ես ստացա երկու զույգ կովի առջևի ոտքերով տոպրակը: Տոտիկները բավականին բարեկազմ էին ու ծանր:
Խաշի համար օգտագործում են աննասունների սպանդից հետո մնացած մնացորդները, ցանկալի է կովի տոտիկներ օգտագործել, սակայն կարելի է նաև տավարի միս` փորոտիք. «Հնուց այդպես է եկել, հավանաբար դեռ հեթանոսական ժամանակներից, երբ կենդանիներին զոհաբերում էին աստվածներին և նրանց ուտում էին քրմերը, իսկ փորոտիքն ու ոտքերը բաժին էին հասնում աղքատներին», — պատմական այսպիսի անդրադարձ կատարեց Արմենը՝ խոհանոցում շարելով գնած չորս ոտքերն ու ինչ-որ բան ուշադիր ուսումնասիրելով:
Շուկայում, որպես կանոն, դրանք այդքան էլ ներկայացուցչական տեսք չունեին, առևտրականները հաճախ ցանկություն չեն ունենում գլուխ դնելու, քանի որ առջևի ոտքերն ամեն դեպքում գնելու են: Բանն այն է, որ խաշի գիտակները հազվադեպ են հետևի ոտքեր գնում, մեղմ ասած, դրանց ոչ այդքան հաճելի հոտի համար: Այդ հոտից մաքրվել կարելի է միայն օրերով հոսող ջրի տակ տոտիկները պահելով, սակայն երբ մեր կենցաղի մեջ մտան ջրի հաշվիչները, նման մաքրումը բավական թանկ հաճույք դարձավ: Ոչ բոլորն են Արմենի նման սեփական տանն ապրում, և ոչ բոլորի բակում հոսող, այսպես կոչված, արտեզյան ջուր կա, որից կարելի է օգտվել անսահմանափակ քանակով: Իսկ Արմենն ունի այդ ջրից. կլոր տարին այն հոսում է բակում խողովակից, և այդ պատճառով մեր տոտիկները տասներկուժամյա ջրային պրոցեդուրաների ենթարկվեցին:
Եվ այսպես, օրը` ուրբաթ, տոտիկները լվացած են: Այժմ, բացատրում է Պետրոսը՝ ձեռքին ճոճելով կացինը, ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ խաշի սիրահար եք դուք՝ յուղոտ, թե ոչ այնքան: Եթե ոչ շատ յուղոտ, ապա կացին ձեզ հարկավոր չէ. կտրատում եք ոտքերը հոդերի երկայնքով և դնում եք եփելու: Բայց մենք յուղոտ ենք սիրում. Պետրոսն ինձ է նայում առարկություններ չընդունող հայացքով: Ես գլխով եմ անում, էլ ի՞նչ էր ինձ մնում: Պետրոսը կրկին կացնով առանձնացնում է ոտքերն ու կրկին դնում հոսող ջրի տակ, մինչև երեկո, երբ կգա դրանք եփելու ժամանակը:
Եվ ահա մեր խաշը եռաց: Արմենն ու Պետրոսը թափեցին առաջին ջուրը՝ հիմնական բաղադրիչների մշակման թերություններից ազատվելու համար: Փորոտիքը նույնպես լվացել ու ոտքերից առանձին եփել էին, կտրատել մանր կտորների և այժմ ավելացնում են ընդհանուր կաթսայի մեջ: Այնուհետև խաշի հիմքի վրա թարմ ջուր լցնելով՝ խոհարարներն այն կրկին դնում են եփելու՝ ցածր կրակի վրա, ամբողջ գիշեր: Խաշի պատրաստ լինելը նրանք որոշում են առավոտյան կանուխ, շատ հեշտ ձևով. արգանակի մեջ (ոչ եռացող, իհարկե) իջեցնելով մատները: Որքան ավելի դժվարությամբ ես կարողանում կպած մատներդ միմյանցից անջատել, այդքան ավելի որակյալ խաշ է ստացվել:
Գիշերը, մինչ խաշը պատրաստվում է, կարելի է անել սրտի ուզածը, բայց ամեն դեպքում ավելի լավ կլինի քնել. առավոտյան ծանր փորձություն է լինելու: Լուսադեմին խաշը նույն ամանով, որի մեջ եփվում էր դրվում է սեղանի մեջտեղում, և շուրջը շարվում են պանրով, կանաչեղենով, ճզմած սխտորով ափսեները, դրվում է չորացրած լավաշի մի մեծ սկուտեղ: Սովորական լավաշը նույնպես դնում են սեղանին, բացի այդ կան գուրմաններ, որոնք խաշը ուտում են գլխին սավան և լավաշի մի շերտ փռելով ու ափսեի վրա գլուխը լավ խոնարհած: Նման արտասովոր ինհալյացիան հատուկ նրանց համար է, ովքեր չեն ցանկանում բույրը կորցնել: Խաշն ընդունված է լավաշով ուտել՝ այն գդալի տեղ օգտագործելով: Գդալով ուտում են դիլետանտներն ու արտասահմանցիները:
Մոտ հինգ րոպե խաշը կենտրոնացած համտեսում են, այնուհետև հանում քրտնած օղու շիշը: Բանն այն է, որ խաշի հետ որևէ այլ ոգելից խմիչք չի սազում: Կարող եք փորձել տեկիլա կամ վիսկի, եթե չեք խնայում ձեզ: Իսկ օղին խաշի համար նույնիսկ կարելի է ասել բժշկական նկատառումներից ելնելով է ցուցված: Քանի որ ուտեստն ինքնին ծանր է առողջ ստամոքսի համար, և օղին այս պարագայում օգնում է ստամոքսի մարսողությանը: Ինչպես պնդում է Արմենը, եթե քեզ հակացուցված է խմելը, ապա հակացուցված է նաև խաշը: Եվ հակառակը: Ընդ որում՝ շատ չեն խմում, բավական քիչ չափաբաժիններով: Եվ նույնիսկ կենացներն այստեղ իրենց հերթականությունն ունեն. բարով տեսանք, նրա կենացը, ով եփել է խաշը, ծնողների կենացը, այնուհետև երեխաների ու մեզ համար:
Ինչո՞ւ են խաշն ուտում առավոտյան: Ամեն ինչ շատ պարզ է. օրվա մյուս ժամերին օրգանիմի համար ավելի դժվար է այդ ծանր ուտեստը մարսել: Իսկ խաշից հետո, դասական ավանդույթների համաձայն, կեսօրին, սկսվում է սիեստան: Կարելի է չպայքարել քնի դեմ ու հաճելի մոռացության մատնվել, բայց կարելի է նաև նարդի խաղալ ու հետո քնել:
Իսկ ի՞նչ է լինում սիեստայից հետո: Դե, կմտածեք, վերջ, ժամանակն է տաքսի (մարդասիրական զգացողություններից ելնելով հասարակական տրանսպորտից օգտվել խորհուրդ չի տրվում. ոչ բոլորը կկարողանան տանել սխտորի ու խմիչքի միախառնումից ստացված այդ «հաճելի» բույրը) պատվիրել և տուն գնալ: Բայց, ինչպես ասում են, սա դեռ ամենը չէ: Խաշը հիմնական ուտեսից առաջ մատուցվող նախերգանքն է: Նորմալ մարդը, ասում է Արմենը, խաշից հետո, արթնանում է ուտելու անհագուրդ ցանկությամբ, և այդժամ կարելի է ընտրել՝ խորոված, քաբաբ, խաշլամա՝ ինչ ցանկանաք: Առավոտյան, երբ նա ինձ ասաց այդ մասին, ես սկսեցի կասկածել սեփական նորմալ մարդ լինելու կարողության վրա, սակայն երեկոյան ժամը 7-ին մոտ երեքով համտեսեցինք խաշլամայի բավական ծանրակշիռ չափաբաժիններ, ընդ որում՝ բացառապես հանքային ջրի ուղեկցությամբ: Եվ ես օրվա ընթացքում արդեն երկրորդ անգամ զգացի, որ կշտացել եմ այնպես, ինչպես կյանքում երբեք չէի կշտացել:
Իսկ այժմ Արագածի վրա խաշ ուտելու մասին, հիշու՞մ եք:
Այնտեղ՝ լճի վրա երկու ճայեր էին սավառնում, իսկ լճում սառույցի կտորներ լողում: Սառույցներից «ամենաաշխույժները» կուտակվել էին ափի մոտ, միմյանց հրմշտելով, որպեսզի կարողանան իրենց գիրկն առնել մեծ կանաչ ձմերուկը: Ձմերուկը, հավանաբար, շատ տաք էր, այլապես ինչ կարիք կար այն սառեցնելու` լիճ հասնելով մինչև կոճերը խրված ձյան մեջ: Իսկ օրացույցով հունիսի 28-ն էր: Երևանում գրեթե քառասուն աստիճան շոգ էր: Դե ասացեք, խնդրեմ, ում մտքով կանցնի խաշ ուտել, երբ նույնիսկ սուրճի մեջ հաճելի է սառույցը:
Սակայն ցանկացած լավ բանի մեջ մի ծայրահեղություն կա, չէ՞ որ պարզապես մի ժամ ավտոմեքենայով գնալ է պետք Արագածի վրա գտնվող Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի կայան հասնելու համար, որի կողքին լճի մոտ կա մի հաստատություն, որտեղ ամռանը խաշ են տալիս: Կարելի է նստել տնակում, սակայն ո՞վ կհրաժարվի ջրի մոտ գցած սեղանից: Չէ՞ որ էկզոտիկա է, մի կողմից կծկվում եք սառը քամուց, մատուցողուհին սկուտեղով փորձում է անցնել ձնակույտերի միջով, փոքր ինչ ներքև, ձորակում, կարմիր կակաչներն են ծածանվում, իսկ կակաչներից մի փոքր դեպի հարավ` նստած տեղից չերևացող հատվածում, շոգից հալչում է ասֆալտը:
Եվ այսպես, դուք կռացել եք խաշի մի մեծ ափսեի վրա, դրանից շեղում եք ձեր ուշադրությունը միայն օղու շիշը վերցնելու համար, որը ցցված է մոտակա ձնակույտի մեջ, այնուհետև կրկին վերադարձնում շիշն այնտեղ: Սովը հագեցնելը կախված է օրգանիզմի առանձնահատկություններից, սակայն, երբ դուք արդեն կարող եք նայել շուրջբոլորը, կարող եք զվարճանալ օտարերկրյա զբոսաշրջիկներին հետևելով, ուրեմն արդեն կուշտ եք: Ամառային շոգին երևանյան տապից հոգնած այս խեղճերին ավտոբուսները ամեն 15 րոպեն մեկ բերում են ու իջացնում, նրանք շրջում են այնքան, մինչև սառեն, և նայում ոչ այդքան լեռնային բնության գեղեցկիկ տեսարաններին, որքան խաշ ուտողներին:
Մենք սեղանը լքեցինք ճիշտ այն պահին, երբ հաստատության դարպասների մոտ հավաքվեց հերթական զբոսաշրջային խումբն ու գիդ-ուղեկցորդը հերթական անգամ սկսեց պատմել խաշի մասին: Մենք անցանք նրանց կողքով՝ կոռեկտությունից ելնելով փորձելով չշնչել նրանց ուղղությամբ:
