Գեորգի Դանելիայի «Կին-ձա-ձա» հայտնի տրագիկոմեդիա-անտիուտոպիայում հայրենակիցներ` աշխղեկ քեռի Վովայի և ուսանող Գեդևան Ալեքսանդրովիչի ու այլմոլորակային քաղաքակրթության ներկայացուցիչներ` պացակ Բիի ու չաթլան Ուեֆի, իրար չհասկանալու հերթական դրվագը հանգեցնում է նրան, որ Ուեֆը տխուր ու վրդովված ասում է Գեդևանին. «Փոխանակ մտածես, որ դու առաջին վրացի տիեզերագնացն ես և քեզ Նոբելյան մրցանակ են շնորհելու, վերադարձրու աղքատ արտիստների մոտից գողացած գդալը»:
Ուսանողը, պարզվում է, իսկապես, գողացել էր խոհանոցային այդ պարագան՝ նպատակ ունենալով Երկիր վերադառնալիս այն տալ գիտնականներն, որպեսզի նրանք ուսումնասիրեն բաղադրությունը: Դրվագն, ինքին, զավեշտալի է, սակայն ամենածիծաղելին չէ միջմոլորակային շփման հարուստ ներկապնակում: Մեծ բան արժե նաև Գեդևանի և Բիի շախմատային մենամարտի դրվագը, երբ Բին սկզբում հաղթում է` ուրիշի մտքերը կարդալու կարողության շնորհիվ, այնուհետև պարտվում և բորբոքվում. «Դու հատուկ էիր իմ քայլերը սխալ մտածում»:
Եթե ինչ-որ ֆանտաստիկ կերպով Գեդևանը վրացի առաջին տիեզերագնաց է եղել, ապա առաջին վրացի շախմատիստ չի եղել հաստատ` գուցե միայն առաջինը, որն այլմոլորակայինների հետ է խաղացել: Եվ, իհարկե, առաջին հայ շախմատիստը չի եղել մեծն Տիգրան Պետրոսյանը («Երկաթե Տիգրան»), որը հունիսի 17-ին կդառնար 88 տարեկան: Ի դեպ, ծնվել, մեծացել և խաղալ է սկսել նա Թբիլիսիում:
Հայաստանում շախմատը հին ու պատվավոր պատմություն ունի, ակադեմիկոս Իոսիֆ Օրբելու կարծիքով՝ այն թվագրվում է դեռևս IX դարով: Շախմատը հիշատակվում է XII-XIII դարերի հին հայկական ձեռագրերում, որոնք պահվում են Մատենադարանում, իսկ ժամանակակից հայկական շախմատային տերմինաբանության մեջ պահպանվել են շախմատի որոշ հին անվանումներ («ճատրակ», «ճարտկուց»): Սակայն, եթե խոսենք առաջինը լինելու մասին ոչ թե ժամանակային առումով, այլ մեծության, ապա Պետրոսյանը, անկասկած, ամենաառաջին հայ շախմատիստն է և լավագույնը ХХ դարի խորհրդային ու համաշխարհային շախմատում: Նա նրանցից մեկն էր, ով, իսկապես, տիեզերական մակարդակի խաղ էր ցույց տալիս…
Վերջերս կյանքից ու մեզանից հեռացած Եվգենի Եվտուշենկոն՝ ականավոր գործիչ, խորհրդային մշակույթի ներկայացուցիչներից մեկը, իր հայտնի տողերը նվիրել է բանաստեղծական աշխատանքի բանաձևին. «Ռուսաստանում բանաստեղծն ավելին է, քան բանաստեղծը»: Ճիշտ այդպես, Խորհրդային Միությունում գրոսմայստերն ավելին էր, քան պարզապես գրոսմայստեր:
Նոր սերնդին դժվար է պատկերացնել այն արժեքը, որը շախմատը ներկայացնում էր Խորհրդային երկրի համար: Մոտավոր պատկերացում կարող է ստեղծել այն աժիոտաժը, որն անցյալ տարի ծավալվեց Սերգեյ Կարյակինի և Մագնուս Կարլսենի՝ չեմպիոնի համար պայքարում, երբ համեստ ու ժպտերես ղրիմցու և մի փոքր բուլդոգի նմանվող սկանդինավցու մենամարտը, որը ԶԼՄ-ները ակտիվ լուսաբանում էին, հետաքրքրություն առաջացրեցին նույնիսկ այս մեծ խաղի նկատմամբ անտարբեր հասարակության շրջանակները: Սակայն խորհրդային տարիներին նման և մշտական, ոչ մեկանգամյա հետաքրքրություն կար ոչ միայն միջազգային, այլև ազգային մակարդակով անցկացվող մրցումների նկատմամբ: Հոդվածներ թերթերում և ամսագրերում, քննարկումներ ծխարաններում…
Շախմատները նույնքան հանրաճանաչ էին, որքան ֆուտբոլն ու հոքեյը, գուցե, նաև դրանցից էլ ավել: Շախմատի մասին ոչ միայն խոսում էին, այլև մշտապես և ամենուրեք խաղում: Շախմատային տախտակներ կային այգիներում և նստարանների վրա` խորհրդային դարաշրջանի կարևորագույն ատրիբուտներից մեկն էր: Բոլորի կողմից շախմատը մեծ հետաքրքրություն էր վայելում և այն իր տեղը գտավ նաև գրականության և կինեմատոգրաֆիայի մեջ. «Տասներկու աթոռ», «Ամենահմայիչն ու գրավիչը», «Հաջողության ջենտլմենները»:
Հաճախ գլխավոր մրցանակի համար պայքարը շախմատի աշխարհում սկանդալային քաղաքական համատեքստ ունեին` ինչպես Կարպովի ու Կասպարովի մոտ երկրից փախած Կորչնովի հետ, ինչպես նաև Կարպովի ու Կասպարովիչի միջև նույնպես:
Ցավոք, «սպորտը քաղաքականությունից դուրս է» արտահայտությունն ընդամենը բարեհոգի իդեալիստական կարգախոս է, որը հաճախ իրականության հետ շատ քիչ առնչություն ունի: Սակայն Տիգրան Պետրոսյանը միշտ, եթե այդպես կարելի է ասել, «մաքուր շախմատ էր» խաղում: Նրա մասնակցությամբ ամենաաղմկահարույց խաղը եղել է 1974 թվականի աշխարհի առաջնության Օդեսայի կիսաեզրափակիչը նույն Վիկտոր Կորչնովի դեմ: Սակայն նույնիսկ այս անգամ պատճառը ոչ թե քաղաքականությունն էր, այլ մրցակիցների խառնվածքը, ընդ որում, Վիկտոր Լվովիչի մեղքը տեղի ունեցած կոնֆլիկտում ավելի մեծ էր, ինչպես երևում է 40-ից ավել տարիների բարձունքից:
Պետրոսյանի մասին ասում էի, որ նա հաճախ բռնկուն էր, կարող էր անտակտ լինել: Սակայն ավելի շատ խոսվում էր այն մասին, որ նա բավականին բարի, բարձր հումորի տեր, ընկերների, հարազատների ու մտերիմների նկատմամբ ջերմ ու նուրբ վերաբերմունք ունեցող անձնավորություն էր: Քնքշորեն էր նա նաև վերաբերվում իր կինոապարատին` Տիգրան Վարդանովիչը լրջորեն զբաղվում էր սիրողական նկարահանումներով: Շախմատի այս փառահեղ անձնավորությունը գուցեև որոշակի թերություններ ուներ, սակայն դրանց պետք է վերաբերվել ռուսական պոեզիայի ականավոր ներկայացուցիչ Պուշկին տողերով. «Толпа жадно читает исповеди, записки etc., потому что в подлости своей радуется унижению высокого, слабостям могущего. При открытии всякой мерзости она в восхищении. Он мал, как мы, он мерзок, как мы! Врете, подлецы: он и мал и мерзок — не так, как вы — иначе»:
Սակայն Պետրոսյանը փոքր ու թույլ չի եղել, ամեն դեպքում, նման բան չի կարող ասել նույնիսկ ամենաչար քննադատը: Մեծ ու ուժեղ` այո: Բոտվիննիկի և Սպասկիի հավասար հակառակորդ, որպես նրանց նկատմամբ հաղթանակ տարած, մարդ, որ նրանց հետ միասին բարձրացնում էր խորհրդային շախմատը սպորտի անհավանական բարձունքների, որը սպորտից ավելին էր:
Հոդվածն ավարտելիս, նորություններն եմ աչքի անցկացնում: Պարզվում է, որ Կարյակինը զիջել է Կարլսենին Ստավենգերում անցկացվող սուպերառաջնության ութերորդ տուրում: NorwayChess-ի առաջնության առաջատարն է հայ Լևոն Արոնյանը: Կարծես Պետրոսյանի ծննդյան օրվան նվեր լինի: Սակայն գլխավոր նվերն այն է և Տիգրանի հիշատակը վառ է պահում այն փաստը, որ հետխորհրդային տարածքում շախմատը կրկին, թող որ դեռ աննշան, բայց ավելին է, քան պարզապես շախմատը:
