Լաուրա Սարգսյան, Sputnik.
19-րդ դարում Ռուսաստանում բնակվող հայերը սիրով իրենց գումարները ներդնում էին կրթության համակարգում։ Նրանք լավ էին հասկանում, որ միայն առևտուրն ու արվեստը բավարար չեն, գիտելիքների որոշակի հենք է անհրաժեշտ։
Ռուսական կայսրությունում 19-րդ դարի հայկական կրթական հաստատություններից առաջինը «Լազարյան ճեմարանն» էր, որը 1814 թվականին Մոսկվայում բացեցին Լազարյան եղբայրները (Եղիազարյաններ հայտնի հայկական տոհմ — խմբ.)։
«Այն արևելյան լեզուների ուսումնասիրման ինստիտուտ էր, որտեղ դասավանդում էին հայտնի մարդիկ, և ուսանում ապագա հյուպատոսարանի աշխատակիցներ ու դիվանագետներ։ Այսօր այդ շենքում է գտնվում Ռուսաստանում Հայաստանի դեսպանատունը», — Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում ասաց ՀՀ ազգային արխիվի փոխտնօրեն Սոնյա Միրզոյանը։
Լազարյան ճեմարանն ի սկզբանե նախատեսված էր եկեղեցականներ պատրաստելու համար, սեմինարիա ընդունվում էին 10 տարեկան երեխաները։ Ուսուցումը հայերեն լեզվով էր իրականացվում, սակայն սեմինարիստները պետք է կատարյալ տիրապետեին ռուսերենին։ Երեխաներին սովորեցնում էին նաև գրել, կարդալ և թվաբանություն։
Սանկտ Պետերբուրգում Լազարյան եղբայրները երկու հայկական եկեղեցի են կառուցել` Սուրբ Եկատերինայի և Սուրբ Հարության եկեղեցիները։ Երկուսն էլ մինչ օրս գործում են։
Լուսավորչական գործի զարգացման հարցում իրենց զգալի ներդրումն ունեցան Աստրախանի հայերը։
«Աստրախանի հայերը հիմնականում վաճառականներ էին, ովքեր այնտեղ հայտնվել էին Բաքվից, Շեմախից և Արցախից։ Աստրախանի ամենահայտնի դպրոցն Աղաբաբյան ուսումնարանն էր։ Այն բացվել էր 1810 թվականին, վաճառական Նիկողայոս Աղաբաբյանի միջոցներով», — ասաց Միրզոյանը։
Շուրջ երեք տասնամյակ անց` 1838 թվականին, Նիկոլայ I կայսեր հրամանով Աղաբաբյան ուսումնարանը դասվեց ռուսական կայսրության գավառական ուսումնական հաստատությունների շարքին։ Այստեղ պատրաստում էին գործակատարների, հոգևոր և պետական հաստատությունների աշխատակիցների, հաշվապահների, մաքսային ծառայության աշխատակիցների, թարգմանիչների, նավատորմի աշխատակիցների։ Ուսումնարանի մի շարք շրջանավարտներ հետագայում ականավոր մշակութային, գիտության և լուսավորչական գործիչներ էին դառնում։
Ռուսական կայսրության հայ համայնքի շարքում առանձնանում էին նաև Ղրիմում բնակվող մեր հայրենակիցները։ Ղրիմի հայերի մասին առաջին հիշատակումը եղել է 10-րդ դարում։ Ղրիմի հայերը հետագայում` 18-րդ դարում հիմնադրեցին Դոնի Նախիջևան քաղաքը։
«Առաջին հերթին հայերը նոր տեղանքում վանք կառուցեցին, այնուհետև` ծխական դպրոց։ Այլ քաղաքներ ու երկրներ տեղափոխվելով` նրանք հասկանում էին, որ ձուլման վտանգից նրանց կարող է փրկել միայն հավատքն ու լեզուն։ Այդ իսկ պատճառով, ճակատագրի բերումով, որտեղ էլ նրանք հայտնվեին, դպրոց ու վանք էին կառուցում», — ասաց Միրզոյանը։
Հայերի կյանքում ևս մեկ նշանակալից իրադարձություն էր Էջմիածնում 1874 թվականին Գևորգյան հոգևոր սեմինարիայի բացումը։
Մեկենասների հովանավորությամբ ծխական դպրոցներ բացվեցին նաև Ախալցխայում, Թիֆլիսում և Էրիվանում։ Երբեմն, անապահով ընտանիքների երեխաների ուսուցման համար վճարում էին հարուստ հովանավորները։
Տղամարդկանց համար նախատեսված առաջին խոշորագույն գիմնազիան Էրիվանում բացվեց 1831 թվականին։ Երկար տարիներ այն ղեկավարում էր հայտնի հայ գրող Խաչատուր Աբովյանը։ Այստեղ կրթություն էին ստանում Էրիվանից, Շեմախիից եկած տղաները։ Դպրոցը գոյատևեց մինչև 1920 թվականը, այսօր այդ շենքը վերածվել է հիվանդանոցի։
Հայ բարերար Ներսես Աշտարակեցու (Ամենայն Հայոց կաթողիկոս 1843-1857 թթ. — խմբ.) աջակցմամբ 1824 թվականին բացվեց Թիֆլիսի թեմական դպրոցը` Ներսեսյան հոգևոր վարժարանը։
Ռուսական կայսրության մի շարք քաղաքներում` Թիֆլիսում, Մոզդոկ քաղաքում (Ալանիա) և Շուշիում (Արցախ), բացվել էին նաև կանանց համար նախատեսված մի քանի դպրոցներ։ Բացի հիմնական առարկաներից, կանանց դպրոցներում անցնում էին նաև ասեղնագործություն և երգարվեստ։
