Հարցն այն չէ, որ այս նկարահանումները համալրեցին ղարաբաղյան պատերազմի պատմական տեսատարեգրությունը, այլ այն, որ դրանք ժամանակի ընթացքում կհավերժանան և, ցավոք, անանուն կդառնան…
Կա՞ մեկը, որ անուն առ անուն հիշում է նրանց, ովքեր ստեղծում էին Հայրենական մեծ պատերազմի կինոժամանակագրությունը: Ականների պայթյունով և սվիներով զինված հարձակումների սև ու սպիտակ կադրերը ծանոթ են մանուկ տարիքում խորհրդային իրականությունը տեսած յուրաքանչյուր տղայի: Դրանք հավերժ մնացին անցյալի մասին հուշերում` ապագա սերունդների համար իրադարձությունները փաստագրելով:
Կինոժապավենը ձայնագրեցին տեսաժապավենի վրա, այնուհետև թվայնացրին, իսկ նրանց անունները, ովքեր նկարահանել էին կռիվներն ու մարտերը, մնացին արխիվներում` որոշ մեծ նախագծերի տիտրերում: Սակայն դրանք նկարահանում էին փորձառու ժամանակագիրները` շարքային կարմիր բանակայինները, իսկ Արթուրն առաջին անգամ հայտնվեց պատերազմում որպես А1 ստուդիայի սկսնակ օգնական և այդ գործուղումից վերադարձավ այնպիսի փորձով, որը սեփական մաշկի վրա էր զգացել:
… Ելուստից մի մարտիկ դուրս թռավ և, զիգզագաձև ճանապարհ գծելով, կրակոցների տակ վազեց մեռյալ գոտի՝ առջևում երևացող լեռան տակ թաքնվելու: Նրան հաջորդեց մյուսը, հետո վերջապես հերթը հասավ մեզ: Սկզբում դուրս թռավ Արթուրը: Մի վայրկյան անց` ես: Անկրկնելի զգացողություն էր՝ ազարտի ու վախի զգացողություն: Խելահեղ արագություն: Վազել էին ստիպում փամփուշտները, որոնք նույնիսկ կարելի էր տեսնել: Թռչող կրակների տեսքով չարագույժ սուլում էին մեր գլխի վրայով: Հստակ սուլոց լսվեց անմիջապես քունքի մոտ: Արթուրը վազքի ընթացքում ինքնաբերաբար կռացավ, ոտքը կպավ ինչ-որ բանի, ու նա ակրոբատիկ սալտո արեց: Շրջվելու պահին մի ակնթարթ երևաց նրա դեմքը, որը փայլում էր ժպիտից:
… Մեր տանկն առաջ շարժվեց՝ խռպոտ ձայն արձակելով շարժիչից, մի քանի խլացնող կրակ արձակեց, հետո սկսեց նահանջել: Տանկի հետընթացը հետևազորը քողարկեց փոթորկալի կրակոցով: Ես ներքուստ ուրախացա, երբ նկատեցի, թե ինչպես Արթուրը խոշոր պլանով նկարեց կրակող գնդացրորդին: Նա կրակահերթ արձակեց: Արթուրը սողաց այդ ուղղությամբ: Տպավորիչ կադր ստացվեց. գնդացրորդը կրակահերթ արձակեց և, գնդացիրը բռնած, աջ կողմի վրա պտտվեց: Տանկը կրկին շարժվեց դեպի առաջնագիծ: Արթուրը նկարում էր թփուտների արանքից: Իսկ ես այս ու այն կողմ էի վազում` ջանալով ոչինչ բաց չթողնել և ժամանակին հուշել նախապատրաստվող գործողությունների մասին:
— Վերցրու: — Արթուրն ինձ շպրտեց իր բաճկոնը և նույնպես վազեց մարտիկների խմբի հետ:
Նետվեցի նրա հետևից: Մարտիկները հայհոյում ու կրակում էին: Այդպես, առանց հասկանալու, մենք բոլորի հետ վազեցինք գրոհի: Մանկության տարիներին, երբ ես պատերազմի մասին ֆիլմեր էի դիտում, միշտ չէի հասկանում, թե ինչպես են մեծահասակները, գիտակից մարդիկ գիտակցված մահվան գնում: Վազու՞մ են, երբ նրանց վրա կրակում են: Կողքից թվում էր, թե դա անբնական է և անտրամաբանական: Մանկական մտորումներս, սակայն, ճշմարիտ չէին: Իրականում ամեն ինչ բոլորովին այլ էր:
Գրոհի զգացողությունը դժվար է փոխանցել և նույնությամբ նկարագրել: Դու գործում ես բնազդաբար: Մոռանում ես, որ մարդ ես, որ երեխաներ ունես, ծնողներ… Գազան ես դառնում: Վազում ես ու գոչում: Եվ քեզ անբացատրելիորեն դուր է գալիս այդ ռիսկը: Դուր է գալիս այն զգացողությունը, որ մի ակնթարթ, և դու կամ կսպանես, կամ քեզ կսպանեն: Քեզ թվում է, որ տեղ հասնելուն պես դու թշնամուն պատառ-պատառ կանես: Որովհետևը այժմ դու ոչ թե homosapiens ես, այլ գիշատիչ: Կենդանի:
Սակայն այս ամենը ես գիտակցեցի ավելի ուշ, իսկ քանի դեռ վազում էի, նկատեցի՝ ինչպես Արթուրը մի կողմ թեքվեց և, բոլորից առաջ անցնելով, նստեց բլրի մոտ ու օբյեկտիվն ուղղեց վազողների կողմ: Ես բռունցքս թափ տվեցի ու մատս պտտեցի քունքիս մոտ: Արթուրը հասկացավ, որ ինչ-որ բան այնպես չի անում: Շուտով ամբողջ առաջնագծի ջոկատը հավաքվեց այդ նույն բլրի տակ: Այնուհետև տանկն առաջացավ: Մինչև թշնամու դիրքերը մի քանի տասնյակ մետր էր մնացել: Արագ վազելուց հազիվ էի շնչում և դժվարությամբ կարողացա միայն մի բառ արտաբերել:
— Հիմա:
Բոլորը փորձում էին շունչ քաշել: Միմյանց հետ շփվում էին ձայների և ժեստերի լեզվով:
— Էէէէէէէէ˜: — խռպոտ ձայնով ու ձեռքը թափահարելով իր վրա ուշադրություն հրավիրվեց քուրք հագած մի մարտիկ, իսկ հետո երկու մատները շուրթերին մոտեցնելով՝ հարևանին հասկացրեց, որ ծխախոտ է խնդրում:
— Մմմմ:
Այս մռնչյունները շոկի հետևանք էին: Մարդիկ կրկին մարդ էին դառնում: Կրկին վախի զգացողություն էր առաջանում և սկսում էին գիտակցել, թե ինչ է կատարվել մեկ րոպե առաջ:
— Խելքդ թռցրե՞լ ես, — դիմեցի Արթուրին:
Նա երևի սպասում էր, որ ես կզայրանամ նրա խելահեղ քայլի համար:
— Ինչո՞ւ բոլորից առաջ ընկար: Մի հատ էլ տեղավորվեցիր բլրի տակ և սկսեցիր նկարել քեզ վրա վազող մարտիկներին: Դա պրոֆեսիոնալ արարք չէ: Վնասում է գործը:
— Ինչո՞ւ, — զարմացավ նա՝ անակնկալի գալով խոսակցության նման ընթացքից:
— Ոչ ոք չի հավատա, որ օպերատորը մարտի ժամանակ առաջ է ընկել հարձակվողներից: Էկրանին կթվա, թե դու նահանջ ես նկարում…
Արթուրը շփոթված թոթվեց ուսերը:
… Մարտը հանկարծակի սկսվեց: Գրոհը կիսաշրջանաձև էր զարգանում: Թշնամու խրամատներում չէին սպասում այդքան արագ հարձակման: Օպերատորը միայն երազել կարող էր հարմար դիրքի մասին: Արթուրը ցատկեց ու պառկեց գնդացրորդի մոտ: Վերջինը կրակահերթեր էր բաց թողնում: Ես Արթուրի ուսին թփթփացրի ու կրակահերթի տակ գոռացի. «Աջից»: Նա ուղղեց տեսախցիկը կողքով անցնող ինքնաձիգերն ուսերից կախված մարտիկների վրա: Մենք դուրս ցատկեցինք ու վազեցինք նրանց հետևից: Մի քանի մետրի վրա նորից պառկեցինք: Մարտիկները փոթորկալի կրակ էին բացել: Առջևում ճիչեր լսվեցին: Կրակոցները սկսեցին մարել: Պարզ դարձավ, որ բլուրը վերցրել են: Մոտակա խրամատում արյունոտ բուշլատներով երկու մարդ կար պառկած: Մեկի այտին փրփուր էր, ձեռքում` խոզանակ: Ջրով լցված ալյումինե տարրայից գոլորշի էր բարձրանում…
— Նկարե՞մ, — հարցրեց Արթուրը:
— Չէ: Խնայի'ր մարտկոցը:
… Մարտիկները խարույկ էին վառում: Արթուրը միացրեց տեսախցիկը, և մենք սկսեցինք դիտել նկարված կադրերը: Մեր շուրջը հավաքվեցին մարտիկները:
— Նորից միացրու, խնդրում եմ, — խնդրեցին նրանք, ովքեր չէին կարողել տեսնել փոքր պատկերը:
Յուրաքանչյուր սեանսի ավարտից հետո կրկին ու կրկին խնդրանքներ էին հնչում: Մարտիկները բուռն էին արձագանքում տեսախցիկում պատկերված իրադարձություններին, կատակում էին, լսում: Յուրաքանչյուրը փորձում էր իրեն գտնել:
… Այս իրադարձություններից ավելի քան քսան տարի անց մենք Արթուրի հետ միասին հստակ հիշում ենք այդ գործուղման յուրաքանչյուր ակնթարթն ու ղարաբաղյան պատերազմի արխիվը համալրած նկարահանման յուրաքանչյուր դրվագը: Դրանից հետո դեռ շատ բացառիկ դեպքեր և կադրեր են եղել, որոնք հնարավոր չէ մոռանալ: Կանցնեն տարիներ, մեր անունները կմոռացվեն, սակայն մեր նկարահանած հեռուստաժամանակագրությունը կապրի էկրաններին: Եվ այդ եթերային անմահության համար մենք շնորհակալ ենք մեր երիտասարդության ստուդիային և հիմնադիր Մեսրոպ Մովսեսյանին, որը քիչ բան չարեց Հայաստանի տեղեկատվական շրջափակումը ճեղքելու համար:
