Իսակովի պողոտայից մինչև Երևանյան քարայր ընկած ճանապարհն անցնում է Երևանյան լճի ափով։ Քարայրը գտնվում է Երևանի կենտրոնում, բայց դրա մասին մայրաքաղաքի բնակիչներից շատերը չգիտեն։ Ճանապարհը աղբակույտի է վերածվել, պատվել ծառերով ու թփուտներով։ Հուշարձանին հասնել հնարավոր չէ առանց ուղեկցորդի։ Այդ հարցում մեզ օգնեց «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանի տնօրեն Միքայել Բադալյանը։
Իջնում ենք լճի մոտ, շուրջբոլորը աղբակույտ է։ Թշվառության ու լքվածության զգացողություն է առաջանում։ Եվ այդպես մոտ 500 մետր, մինչև հասնում ենք քարայր։
Երբ երևում է հուշարձանը, միանգամից մի բան է մտքիդ գալիս. «Ասես կինո լինի»։
«Սա է հենց այն Երևան-1 բացառիկ քարայրը, որը գտնվում է Հրազդանի ձորում` լճի ափին։ Այն բազմաթիվ հուշարձաններից մեկը, որը հայտնաբերվել է պեղումների ժամանակ», – բացատրում է Բադալյանը։
Նրա խոսքով` մերձակայքում էլի քարայրեր կան, բայց այս մեկը բացառիկ է այնտեղ հայտնաբերված գտածոների թվով։
Բադալյանն այն սակավաթիվ մարդկանցից է, որոնք անտարբեր չեն հուշարձանի ճակատագրի նկատմամբ։ Նա իր թիմի հետ նախագիծ է մշակել քարայրի վերարժևորման, հանրահռչակման և նրա շուրջը ենթակառուցվածքներ ստեղծելու վերաբերյալ։ Առաջարկների փաթեթի համառոտ տարբերակն արդեն ներկայացվել է Երևանի քաղաքապետարան։
Զբոսաշրջային «պրոդուկտ»
70-ականներին Հրազդանի ձորում պեղումներ անցկացվեցին, որոնց արդյունքում էլ բացահայտվեց այս քարայրը։ Այնտեղ քարե դարի հնագույն մշակույթի հարուստ հավաքածու հայտնաբերվեց` կայծքարից, բազալտից և հասպիսից տարբեր գույների ու երանգների տարատեսակ գործիքներ։
Բադալյանի խոսքով` քարայրը թույլ է տալիս պատկերացում կազմել այս տեղանքի նախապատմական շրջանի մասին։ Հուշարձանը 70 հազար տարվա պատմություն ունի, այնպես որ շատ բան կարող է պատմել։
«Բոլորս խոսում ենք զբոսաշրջության, երկրի հանրահռչակման մասին, սակայն մոռանում նմանօրինակ բնական կառույցների մասին», – ասաց Բադալյանը։
Նա առաջարկում է քարայրին կարգավիճակ տալ, ներառել Էրեբունի արգելոց-թանգարանի կազմում և զբոսաշրջային «պրոդուկտ» մշակել, որը կպատմի այն վայրի նախապատմական ժամանակաշրջանի մասին, որտեղ այսօր գտնվում է Երևանը:
Նախևառաջ պետք է հնագիտական պեղումներ անցկացնել, որոնք թույլ կտան թարմացնել գիտելիքներն ու պատկերացումներն այս քարայրի մասին։ Այնուհետև անհրաժեշտ է մաքրել տարածքը, ցանկապատ կառուցել և ապահովել հուշարձանի պաշտպանությունը։
Հենվելով թարմացված տվյալների վրա` քարայրը կարելի է զբոսաշրջային այցելությունների վայր դարձնել։ Բադալյանը կարծում է, որ այցելուներին կարելի է VR–ակնոցներ առաջարկել, որոնց շնորհիվ նրանք կհայտնվեն նախապատմական իրականությունում։ Այնուհետև զբոսաշրջիկները Երևանյան լճով կարող են նավակներով հասնել մեկ այլ վայր, որը կպատմի Երևանի ավելի ուշ ժամանակաշրջանի` Շենգավիթ բնակավայրի մասին, հետո կծանոթանան Էրեբունուն ու Կարմիր բլրին։
Ուղղափառության մեռնող վկան Լոռիում, կամ ինչի մասին է լռում Հրաշագործի եկեղեցին
Բադալյանը նշեց, որ սա կարող է այլընտրանքային զբոսաշրջային երթուղի դառնալ, և օտարերկրացիները կկարողանան ծանոթանալ ինչպես ժամանակակից Երևանի, այնպես էլ այս վայրերում գտնվող հնագույն բնակավայրերի մշակույթին։
Ինչով է բացառիկ Երևանյան քարայրը
ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող, հնագետ Բորիս Գասպարյանը հայկական լեռնաշխարհը համարում է աշխարհագրական ու մշակութային ինքնատիպ տարածաշրջան, որտեղ տեղի է ունեցել մարդու, քաղաքակրթության կայացման և ձևավորման գործընթացը, բնականաբար` սեփական օրենքներով։ Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում նա նշեց, որ դա շատ նման է աշխարհի տարբեր մասերում, օրինակ` նույն Միջագետքում տեղի ունեցած գործընթացներին։
Նրա խոսքով` պատահական չէր, որ հայկական լեռնաշխարհն արդեն այն ժամանակ էր գրավել նախնադարյան մարդուն։
«Դրա վրա ազդել են բնական պայմանները, քարե հումքի պաշարները, ջրերը, կենսաապահովման գործոնները», – ասաց Գասպարյանը։
Ըստ նրա` սրանով էլ հետաքրքիր է Սևանից մինչև Արաքս գետ ձգվող Հրազդանի ձորը, որի երկարությունը 35 կմ է։ Ձորի առանձնահատկությունն այն է, որ թույլ է տալիս պատկերացում կազմել քաղաքակրթության էվոլյուցիայի մասին. այստեղ ոչ միայն պալեոլիթի, այլև բրոնզե դարի ու ուրարտական շրջանի քարայրեր և հուշարձաններ են հայտնաբերվել։
Ինչ վերաբերում է Երևանի քարայրին, ապա այնտեղ ոչ միայն աշխատանքային գործիքներ, այլև արտադրական աղբ են հայտնաբերել։ Գասպարյանի խոսքով` դա շատ կարևոր է, քանի որ թույլ է տալիս ավելի լավ հասկանալ այդ ժամանակների արդյունաբերությունը` ինչպես էր մտածում մարդը, հումքը մասնատելիս ինչպես էր ստանում այդ առարկաները։
Գասպարյանն էլ է համոզված, որ այսօր պետք է քարայրի տարածքում վերսկսել պեղումները, քանի որ այն լիարժեք ուսումնասիրված չէ։ Հնագետի խոսքով` հուշարձանը դեռ շատ զարմանալի բաներ է թաքցնում, որոնք թույլ կտան բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ ստանալ։
Քարայրում հայտնաբերված ավելի քան 20 հազար գտածոներն այսօր Երևանի պատմության թանգարանում են։ Ցուցասրահում 45 ցուցանմուշ կա, ինչպես նաև բուն քարայրի մակետը։
