Ապարանում բացառիկ հուշարձան կա, որի մասին տեղացիներից բացի քչերը գիտեն։ Ամռան ամիսներին Ապարանյան լճի ափին հանգստանալ ցանկացողների մտքով չի էլ անցնում, որ հարևանությամբ ցամաքում կանգնած կիսավեր եկեղեցին տարվա մի քանի ամիսները ջրում է անցկացնում։ Եղել են ձնառատ ու ջրառատ տասնամյակներ էլ, երբ Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին գրեթե ամբողջությամբ է ջրով ծածկված եղել՝ իր մասին հիշեցնելով միայն ջրի միջից դուրս մնացած խաչով։
Սովետը ջրի տակ թողեց Զովունին, Քասախն ու 16-դարյա եկեղեցին
Խորհրդային տարիներին ոռոգման, էներգետիկ նպատակներով ջրամբարներ կառուցվեցին Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում։ Իշխանությունների որոշմամբ՝ դրանցից մեկը կառուցվեց Ապարանի Քուչակ և Եղիպատրուշ գյուղերի միջև՝ Քասախ գետի վերին հոսանքում։ Այնտեղ, որտեղ հիմա Ապարանի ջրամբարն է, գրեթե 70 տարի առաջ երկու գյուղեր էին՝ Զովունին ու Քասախը։ Որոշում ընդունվեց տեղափոխել գյուղերը։ 1962 թվականին սկսվեցին ջրամբարի կառուցման աշխատանքները։
Եղիպատրուշցի Մարզպետ պապն ասում է՝ ջրամբարը հանդիսավորությամբ բացվեց. մեծ իրադարձություն էր։ Խորհրդային Հայաստանի ամբողջ ղեկավարությունն էր ներկա՝ Կարեն Դեմիրճյան, Անտոն Քոչինյան։
«Կենտկոմից մեծ շքախմբով եկան։ «Պլատինայի» վրա էին հավաքվել, ողջույնի խոսքից հետո մյուս ափին տոնախմբություն էր, պարի խմբեր կային, Երևանից անհատ կատարողներ էին եկել։ Դե, հսկա կառույց էր, մեծ աշխատանք էր արվել, կավը Քուչակից էին բերում»,– հիշում է նա։
Հանդիսավոր բացման ժամանակ Մարզպետ պապը 16-17 տարեկան էր։ Ասում է՝ լավագույն տարիքն էր, ընկերների հետ անհամբեր հետևում էին, թե ինչպես է ջուրը լցվում, մոտ 1 տարի տևեց։ Ջրամբարում նաև ձկներ լցվեցին, հիմնական ձկնատեսակը կողակն է, Սևանա լճից նաև իշխան ու սիգ բերվեցին, քիչ քանակությամբ խեցգետին էլ կա։
«Ջուրը մաքուր էր, լողալու էինք գնում, բայց եկեղեցու մոտ չէինք լողում»։
Մարզպետ պապի խոսքով՝ բազմաթիվ դժբախտ դեպքեր են եղել, շատերն են խեղդվել՝ ճիշտ չգնահատելով իրենց հնարավորությունները, ջրամբարի խորությունը։
«Սկզբում քասախցիներին ու զովունեցիներին մի տեղում տեղավորեցին՝ ներկայիս Զովունիի տարածքում, սասունցիներն ու խոյեցիները յոլա չգնացին, առանձնացրեցին»,- ծիծաղով հիշում է Մարզպետ պապը։
Միրանը համբուրում է Մայր տաճարի դուռը, բայց չի խաչակնքվում. ինչո՞ւ է նա պահպանում Անին
Բնիկ զովունեցի 87-ամյա Լուսիկ տատն էլ հիշում է, որ համաձայնության չեկան այն ժամանակվա գյուղսովետի նախագահի ընտրության հարցում։ Քասախցիներն ասում էին՝ իրենցից պետք է լինի, զովունեցիներն էլ դեմ էին։
Հիշում է, թե ինչպես 1965 թվականի նոյեմբերին ամուսնու և 6 զավակների հետ տեղափոխվեց ներկայիս Զովունի։ Ամենափոքր երեխան գրկին էր՝ 1 տարեկան 4 ամսական։
«Ումուդ ջան, մեզ զոռով հանեցին, չէինք ուզում մեր հայրենիքը, ծննդավայրը թողել։ Ջուրը սկսեց գալ, լցվել տների մեջը։ Մենք գյուղի մեջտեղն էինք, համարյա մեր պատուհաններին էր հասել, նոր ճարահատյալ քոչանք, եկանք։ Եղա՞ք մեր գյուղը, մտա՞ք մեր ժամը,- շտապում է հետաքրքրվել Լուսիկ տատն ու ավելացնում, – մուրազներդ կատարվի»։
Հետո շարունակում է պատմել իրենց վերաբնակեցման պատմությունը։
«Մեզ առաջարկեցին «Քառասուն սովխոզը (ներկայիս՝ Պռոշյան գյուղ), չհամաձայնվեցինք, բերեցին էստեղ։ Գաղութի շենք կար, բարաքներ էին կտրտած, կալանավորներ էին։ Էդ կալանավորներին հանին, տարան Կոշ, մեզի պիրին, լցրին էդ բարաքները։ Թախտաբիթի կար, նենց բաներ կար, չէինք հարմարվում, հետո ձմեռը մեզ բերեցին էս տները»։
Քասախցիներին էլ վերաբնակեցրին ներկայիս Քասախ գյուղի տարածքում։
Ասում է՝ ամեն տարի այցելում էին իրենց գյուղատեղը, բանջար էին հավաքում, երբ ջրամբարի ջրերը նահանջում էին, եկեղեցու մուտքը բացվում էր, ուխտի էին գնում։
1-ը ջրում մնաց, 2-ը ջրից չոր դուրս եկան
1960-ականներին, երբ մեկնարկեցին ջրամբարի կառուցման աշխատանքները, Խորհրդային Հայաստանի Հուշարձանների պահպանության հիմնադրամը փորձեց ջրամբարի կառուցման վայրից անվտանգ տարածք տեղափոխել տեղանքի պատմաճարտարապետական հուշարձանները։ Այս տարածքում դրանք երեքն էին՝ Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին (4-5-րդ դդ), Սուրբ Վարդան դամբարան-մատուռն (5-րդ դար) ու Թուխ Մանուկ մատուռը (4-րդ դար)։ Մասնագետների հաշվարկներով՝ երբ սկսեին ջուրը բաց թողնել ջրամբարը լցնելու համար, առաջինը հենց Սուրբ Վարդանն էր ջրի տակ հայտնվելու։ Ուստի տարածքի հուշարձանների տեղափոխման աշխատանքները հենց դամբարան-մատուռից սկսեցին։
Մատուռը տարան, ջուրը չեկավ
Սուրբ Վարդան դամբարան-մատուռի մասին շատ բան հայտնի չէ։ Տարբեր աղբյուրների վկայություններով՝ կառուցվել է 4-5-րդ դարերում։
Աղբյուրներից մեկում մի գեղեցիկ լեգենդ է գտել։ Ըստ դրա՝ Վարդան Մամիկոնյանի զորավարներից մեկին՝ Տաճատ Գնթունուն, Վարդանանց պատերազմից հետո հուղարկավորում են հենց այս վայրում՝ իր պապենական կալվածքում, իսկ նրա դամբարան-մատուռն էլ կոչում են նրա զորավարի անունով։ Ի դեպ, մեծերի շրջանում մեկ այլ պատմություն էլ է պատմվում։ Ասում են՝ Սուրբ Վարդանի կողքին տարիներ առաջ ջրհոր էլ է եղել։
Օձի պորտ. 40 միլիոն տարեկան հսկա վիշապը և ժամանակի հողմերից ծակծկված, բայց կանգուն հավատքը
Երբ Գրիբոյեդովի մարմինը Պարսկաստանից Վրաստան էին տեղափոխում, կանգառներ կատարելիս դիակի պահպանման համար որպես «սառնարան» ջրհորներն էին օգտագործում։ Ըստ այդ պատմության՝ Գրիբոյեդովի մարմինը նաև Սուրբ Վարդանի հարևան ջրհորն է իջեցվել։ Ինչևէ, լեգենդներն ու զրույցները մի կողմ. 1960-ականներին դամբարան-մատուռի վերին հատվածը տեղափոխվեց Ապարանի «Խաչեր» կոչվող վայր, իսկ հիմքը մնաց։ Երբ տեղափոխման աշխատանքներն արված էին, պարզ դարձավ, որ ջրամբարի ջուրն այդտեղ չի հասնելու։ Ուստի Թուխ Մանուկ եկեղեցին տեղափոխվեց ու տեղադրվեց Սուրբ Վարդան դամբարան-մատուռի հիմքի կողքին։ Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու քարերը ևս համարակալվեցին տեղափոխելու համար, սակայն անհայտ պատճառներով աշխատանքներն ավարտին չհասցվեցին։
Ի՞նչ է հայտնի Սուրբ Պողոս-Պետրոսի մասին
Սուրբ Պողոս-Պետրոսը եղել է տարածքի գլխավոր եկեղեցին։ Ըստ տարբեր աղբյուրների՝ եկեղեցու հիմնադրումից տարիներ անց՝ 4-րդ դարի վերջին կամ 6-րդ դարի սկզբին, Գրիգոր Գնթունու պահանջով և նրա միջոցներով եկեղեցին վերակառուցվել է։
«Նա արձանագրություն էլ է թողել եկեղեցու արևելյան պատին, որտեղ գրված է՝ Աստված օրհնի ինձ, որ ես կառուցել եմ այս եկեղեցին»,- ասում է Մարիամը՝ ցույց տալով խորանի դիմաց պատի վրա փորագրվածը։
Սուրբ Պողոս-Պետրոսը միանավ բազիլիկ տիպի, բավականին ընդարձակ շինություն է։ Մասնագետների խոսքով՝ սա բացառիկ կառույց է, որովհետև հայ ճարտարապետության մեջ եկեղեցական շենքի նոր տիպի՝ գմբեթավոր դահլիճի առաջին օրինակն է։ Մարիամը ցույց է տալիս եկեղեցու գլխավոր մուտքի մոտ բարձր, մեծ քարերով շարված հիմքը։ Ենթադրում է, որ եկեղեցու կառուցվածքը միգուցե թույլ չի տվել խորհրդային տարիներին ավարտին հասցնել տեղափոխման աշխատանքները։ Եկեղեցու վերջին վերանորոգման աշխատանքները կատարվել են 19-րդ դարի վերջին, քարե կտուրի փոխարեն ծածկվել է փայտով։ Սակայն հիմա եկեղեցին առանց տանիքի է․ ջրի մեջ մնալու հետևանքով փայտե տանիքը քայքայվել է։ Եկեղեցին, տարվա մեջ մի քանի ամիս ջրի մեջ ապրելով, դիմակայել է ու կանգուն մնացել։ Սակայն 2005 թվականին եկեղեցու արևելյան պատը փլուզվել է։ Մարիամը նշում է՝ վերջին 3-4 տարիներին ապարանյան ձմեռները նախկինի նման ձնառատ չեն, անձրևներն էլ շատ չեն, թերևս նաև դրա պատճառով է ջրամբարի ջրի մակարդակը կտրուկ նվազել ու դրա շնորհիվ է եկեղեցին վերջին տարիներին հիմնականում ջրից դուրս է մնում։
Չնայած 16 դարերի ընթացքում գլխով անցածին ու անգամ կես դար պարբերաբար ջրասույզ լինելուն՝ եկեղեցին շարունակում է կանգուն մնալ, խաչն էլ է տեղում։ Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին համբերատար սպասում է, որ մի օր իր ճակատագիրն այլևս անձրևներից ու ձնից կախված չի լինի, անգամ երբ ջրամբարը նորից լիքը լինի, ինքն անվտանգ կլինի։
