Լավ, ինչպե՞ս կարելի է սեփականաշնորհել մի ամբողջ ծով` կհարցնեք դուք։ Պատասխանը շատ պարզ է՝ Սև ծովը ընդամենը մի դարպաս ունի՝ Բոսֆորի նեղուցն է, այդ միակ դուռն էլ գտնվում է Թուրքիայի տարածքում։ Կողպում եմ, ու վերջ՝ ում ուզեմ, դուրս ու ներս կթողնեմ, ում չեմ ուզում՝ չեմ թողնի։ Ես, իհարկե, խնդիրը չափազանց պարզունակ եմ ներկայացնում, մինչդեռ Ռեջեփ Էրդողանի մշակած ծրագիրը բավական խորամանկ է։ Թույլ տվեք սկսել անցած դարի 30-ականներից։
1936 թվականի ամռանը շվեյցարական Մոնտրյո քաղաքում հավաքվեցին աշխարհի 10 երկրների ներկայացուցիչները, որոնք պայմանավորվեցին՝ Սև ծով մտնելու և այնտեղից դուրս գալու համար Բոսֆորի ու Դարդանելի նեղուցներից կարող են օգտվել բոլոր պետությունների առևտրային նավերը։ Ոչ մի նշանակություն չունի՝ դրանք սևծովյա՞ն երկրներ են, թե՞ մեր տարածաշրջանից շատ հեռու գտնվող Ավստրալիան է կամ Ճապոնիան։ Ընդ որում, այդ նավերը ոչ մի կոպեկ չպետք է մուծեն Թուրքիային՝ Բոսֆորի նեղուցը նավարկության համար օգտագործելու դիմաց։ Ռազմական նավերի համար բոլորովին այլ կարգ էր սահմանվում, որին թույլ տվեք չանդրադառնալ. պարզապես շատ երկար կտևի։
«Ինչպե՞ս անել, որ Թուրքիան միայնակ և լիովին տնօրինի Սև ծով մտնելու իրավունքը ու եկամուտ ստանա դրանից»,– անընդհատ մտածում էին թուրքերը, և մոտ 10 տարի առաջ Էրդողանը շատ հասարակ մի լուծում առաջարկեց՝ եկեք Բոսֆորին զուգահեռ նոր ջրային ուղի ստեղծենք, բոլոր երկրներին ստիպենք օգտվել հենց այդ ճանապարհից, իսկ Բոսֆորի նեղուցով նավարկումը կամաց-կամաց հասցնենք նվազագույնի։ Ու երբ մի օր մեզ զարմանքով հարցնեն՝ բա Բոսֆորն այլևս չի՞ գործում, անմեղ տեսքով կպատասխանենք՝ գիտե՞ք, նեղուցի հունը պետք է կարգի բերենք, որպեսզի մեզ մոտ էլ չկրկնվի Սուեզի ջրանցքի պատմությունը, երբ մի նավ խրվեց ավազի մեջ ու դրա պատճառով օրեր պահանջվեցին նավերի խցանումը վերացնելու համար։ Այսինքն, նոր ջրանցքի կառուցման անհրաժեշտությունը թուրքերն այսպես են հիմնավորում՝ ախր ձեզ համար ենք անում, ողջ աշխարհի համար, որպեսզի ապահովենք բոլոր երկրների նավերի անվտանգ ելումուտը Սև ծով։
Սա իսկապես հսկայածավալ մի ծրագիր է, որն Էրդողանը անվանում է «դարի նախագիծ»։ 45-կիլոմետրանոց ջրանցքով, որը հատելու է Ստամբուլը, կկարողանա անցնել մեկուկես անգամ ավելի նավ, քան Բոսֆորով։ Իսկ Բոսֆորով տարեկան անցնում է մոտ 55 հազար նավ, որոնցից 10 հազարը՝ նավթատար։ Ստամբուլյան ջրանցքի լայնությունը հասնելու է 150 մետրի, խորությունը՝ 25 մետրի։ Ըստ վերջին հաշվարկների` այս նախագիծն իրականացնելու համար կպահանջվի 13 միլիարդ դոլար։
«Գիտեմ, թե ինչպես են վարվել ձեր նախնիների հետ իմ հայրենիքում։ Ներե՛ք, եթե կարող եք»
Ա՛յ, էստեղ է, որ Էրդողանի և ֆինանսական կազմակերպությունների շահերը չեն համընկնում։ Բոլորը շատ լավ հասկանում են, որ Թուրքիայի առաջնորդի գլխավոր նպատակը Մարմարի և Սև ծովերի միջև ջրային ուղին վերահսկելն է ու իր պայմանները ողջ աշխարհին թելադրելը։ Այնինչ ներդրողները ուզում են եկամուտ ստանալու հստակ երաշխիքն ունենալ, ինչը, որոշ մասնագետների կարծիքով, խիստ խնդրահարույց է։ Հենց դա է պատճառը, որ այս շաբաթվա սկզբին թուրքական ամենախոշոր բանկերից 6-ի ղեկավարները հայտարարեցին՝ մենք այս կասկածելի նախագծին չենք մասնակցի։
Սակայն Թուրքիայի իշխանությունների գլխավոր նպատակն, ըստ վերլուծաբանների, շատ հստակ է՝ ընդհանրապես հրաժարվել Մոնտրոյից, ինչը թույլ կտա միանգամից երկու նապաստակ սպանել։ Օրերս Էրդողանն արդեն հրապարակավ հայտարարել է՝ նոր ջրանցքի վրա Մոնտրոյի պայմանները չեն տարածվելու, ինչը նշանակում է, որ նավերը պիտի վարձավճար մուծեն։ Փորձագետներն իրենց կանխատեսումներում ավելի հեռուն են գնում` ասելով, որ կգա մի օր, երբ Էրդողանը կհայտարարի. «Մոնտրոյի կոնվենցիան մեր վզին էին փաթաթել 30-ականներին, երբ Թուրքիան թույլ էր և անօգնական։ Ժամանակները փոխվել են, ու հիմա մենք պիտի թելադրենք պայմանները»։
Որոշ երկրներից հիմա պնդումներ են հնչում. «Դե չէ՛, Թուրքիան չի համարձակվի միակողմանիորեն վերանայել միջպետական պայմանագրերը, դեմ գնալ միջազգային հանրության կարծիքին»։ Լսում եմ ու հիշում, թե ինչպես տարիներ առաջ Հայաստանի ղեկավարներից մեկին հարցրեցին. «Կարո՞ղ է արդյոք Ադրբեջանը նոր պատերազմ հրահրել»։ Պատասխանն այսպիսին էր. «Չի կարող՝ միջազգային հանրությունը թույլ չի տա»։ Միակ մխիթարանքն այստեղ գիտե՞ք որն է։ Մենք մենակ չենք։ Միջազգային հանրության վրա հույս դնող միամիտներ էլի կան։
