Նիկոլ Փաշինյանն ու Վլադիմիր Պուտինն ապրիլի 7-ին Մոսկվայում կայացած հանդիպման ընթացքում ի թիվս այլ հարցերի քննարկել են Հայաստանում նոր ատոմային էլեկտրակայանի կառուցմանը Ռուսաստանի մասնակցության հեռանկարները: Եթե պետության ղեկավարների մակարդակով այդ հարցը նախկինում անգամ քննարկվել է, ապա այդ մասին պաշտոնական հաղորդագրություններ չեն եղել։ Քանի որ այս անգամ սպասվող համագործակցության մասին կողմերն արդեն հրապարակային են խոսում, կարելի է ենթադրել, որ այդ հարցում արդեն իսկ սկզբունքային որոշում կա։
Հայաստանում նոր ԱԷԿ-ի կառուցման հարցն ավելի ու ավելի արդիական է դառնում, քանի որ ներկայում գործող ատոմակայանի շահագործման ժամկետը սպառվում է։ Երևանում ոչ ոք լրջորեն նույնիսկ չի քննարկում ատոմային էներգետիկայից հրաժարվելու հնարավորությունը։ Ստեղծված պայմաններում այն այլընտրանք չունի և առաջիկայում չի կարող ունենալ։ Հայաստանի կառավարությունը հունվար ամսին էներգետիկայի զարգացման նոր ռազմավարություն է ընդունել, որը ենթադրում է շեշտը դնել ատոմային էներգետիկայի զարգացման վրա։
Հիմա Երևանից 30 կմ հեռու՝ Մեծամոր քաղաքում գտնվող ատոմակայանն արտադրում է երկրին անհրաժեշտ էլեկտրականության գրեթե կեսը։ Դրա առաջին բլոկը գործարկվել է 1976թ․-ին։ Ներկայում գործող էներգաբլոկը՝ 407 ՄՎտ հզորությամբ, գործում է 1980թ․-ից։ Բարոյապես հնացած ՋՋԷՌ-440 (Ջրաջրային էներգետիկական ռեակտոր)տիպի ռեակտորի աշխատանքի նորմատիվ ժամկետն անցել է։ Միջազգային փորձագետների հավանությամբ դրա շահագործումը երկու անգամ երկարացվել է։ Մասնագետները հավատացնում են, որ ռեակտորն առանց խնդիրների կարող է աշխատել ընդհուպ մինչև 2036 թվականը։ Բայց դա ծայրագույն ժամկետն է։ Դրանից ամենաքիչը 10 տարի առաջ պետք է սկսել նոր կայանի կառուցման գործնական աշխատանքները։
Թեև նոր ատոմակայանի կառուցման թեման քննարկվում է արդեն 20 տարի, սակայն նկատելի է, որ երկրի ղեկավարությունը մինչև վերջերս չէր շտապում վերջնական որոշում կայացնել։ Պատճառները ծանրակշիռ են։ 2018-ի մարտին էներգետիկ ենթակառուցվածքների այն ժամանակվա նախարար Աշոտ Մանուկյանը, պատասխանելով այն ժամանակ խորհրդարանական ընդդիմության առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանի հարցին, պարզաբանել էր.
«Միջուկային տեխնոլոգիաները շատ արագ են զարգանում։ Եթե 5 տարի առաջ մենք ընտրություն ունեինք երկու տարբեր տեխնոլոգիաների միջև, ապա այսօր արդեն 5 այլընտրանք ունենք, որոնցից յուրաքանչյուրը շատ ավելի էժան է և հուսալի։ Այդ պատճառով կառավարությունը հստակ որոշում է ընդունել գործող էներգաբլոկն օգտագործել այնքան ժամանակ, քանի դեռ դրա ռեսուրսը չի սպառվել։ Իսկ այդ ժամկետին ավելի մոտ կորոշվի, թե ինչպես և ինչ տեխնոլոգիայով կառուցել նոր էներգաբլոկը»։
Հիմա արդեն անիմաստ է հետաձգել խնդրի լուծումը։
Մեծամորի էներգետիկները կուսումնասիրեն ռուսական ատոմակայանների փորձը
Վերջին անգամ նոր ատոմակայանի կառուցման հարցը կառավարությունում լրջորեն քննարկվել է 2016թ․-ի փետրվարին։ Այդ ժամանակ Էներգետիկայի նախարարության ներկայացրած 5 մլրդ դոլար արժողությամբ նախագիծը որոշվեց վերադարձնել լրամշակման։ Սկզբունքային ճշգրտումները մի քանիսն էին։
Առաջին հերթին վերանայվեց ապագա կայանի հզորությունը՝ 1000 ՄՎտ-ից իջեցնելով 600-ի(դա թույլ կտա 1,5-2 մլրդ դոլարով կրճատել ծախսերի նախահաշիվը)։ Երկրորդ՝ որոշվեց հրաժարվել շինարարության համար վարկ վերցնելու մտադրությունից։ Նախապատվությունը տրվեց ուղղակի ներդրումներին՝ պետական երաշխիքներով։
Ի սկզբանե կառավարությունը նախատեսում էր ներդրողների համաշխարհային կոնգրես հրավիրել ԱԷԿ-ի կառուցման միջոցներ ներգրավելու համար։ Բայց այդ մտքից ստիպված եղան հրաժարվել։ Պարզ դարձավ, որ ավելի հեշտ է ներդրողներ փնտրել նրանց շրջանում, ովքեր ի վիճակի են կառուցել բուն կայանը։ Այսինքն՝ նախագիծը, ամենայն հավանականությամբ, պետք է ֆինանսավորեն ոչ թե ընկերություններն ու բանկերը, այլ գործընկեր երկրների պետական կամ մերձպետական կառույցները։
Էներգետիկան ժամանակակից աշխարհում աշխարհաքաղաքականության մաս է կազմում։ ԱԷԿ-ի կառուցմանն ու շահագործմանը մասնակցելը երկրում և տարածաշրջանում քաղաքական ներկայության ձև է։ Հենց այդ պատճառով էր Հայաստանում նոր ատոմակայանի կառուցման նախագիծն այդպիսի հետաքրքրություն առաջացնում հայկական աշխարհաքաղաքական դաշտում հանդես եկող հիմնական խաղացողների շրջանում։ Որպես առավել հեռանկարային միշտ դիտարկվել է Ռուսաստանի ներգրավումը։ Բայց այլ տարբերակներ նույնպես քննարկվել են։ Նախագծի հանդեպ հատուկ հետաքրքրություն է ցուցաբերել Ֆրանսիան։
2011թ․-ին Նիկոլա Սարկոզին Երևան կատարած իր այցի ժամանակ ասել էր, որ քննարկվում է Հայաստանում նոր ԱԷԿ-ի կառուցմանը ֆրանսիական ընկերությունների մասնակցության հարցը։ Արտաքին տնտեսական կապերի պետքարտուղար Պիեռ Լելուշն այն ժամանակ հայտարարել էր. «Ֆրանսիան լրջորեն դիտարկում է իր մասնակցությունը Հայաստանում նոր ատոմային էներգաբլոկի կառուցմանը»։ Ավելի ուշ Երևան այցելեց ատոմային էներգետիկայի ոլորտում մասնագիտացած ֆրանսիական ORANO ընկերության մասնագետների խումբը:
Նրանք հանդիպում ունեցան փոխվարչապետի հետ։ 2018 թ․-ի նոյեմբերին էներգետիկ ենթակառուցվածքների նախարարի պաշտոնակատար Գարեգին Բաղրամյանը հայտարարեց, որ հետաքրքիր առաջարկներ կան ոչ միայն ֆրանսիացիներից, այլև չինացիներից։ Հայաստանյան և արտասահմանյան մամուլում զանազան մեկնաբանություններ ստացան Բաղրամյանի այս խոսքեր։ Գրվեց, թե «Ռուսաստանը դեռևս չի դիտարկվում որպես նոր ատոմակայանը կառուցող»։
Հայկական «խելացի» բիզնեսը․ էներգաարդյունավետության մասնագետները ոչ մեկին պետք չեն
Ինչ-որ մեկը շտապեց դա անվանել ԱԷԿ-ի կառուցման գործում Ռուսաստանի հետ գործընկերությունից հրաժարվելու Երևանի մտադրություն։ Բայց 2018թ․-ի նոյեմբերին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանին տված հարցազրույցում հստակ հայտարարեց. «Ատոմային էլեկտրակայանի կառուցման հարցում ես հույս եմ դնում Ռուսաստանի օգնության վրա, քանի որ այս պահին մենք նախագծի իրականացման համար բավարար ռեսուրսներ չունենք։ Եթե մեր ռուս գործընկերները ցանկանան մեզ օգնել, մենք հաճույքով կընդունենք այդ օգնությունը»։
Ատոմային էներգետիկայում մասնագիտացած ռուսական պետական կորպորացիաները կոմերցիոն և քաղաքական շահագրգռվածության դեպքում կարող են պետությունից 3-4 միլիարդ դոլար ներդրում ներգրավել։ Ղեկավարների համապատասխան կամքը լինի, մնացածը տեխնիկայի հարց է։ Եթե չնախատեսված հանգամանքներ չլինեն, շինարարական աշխատանքները կտևեն 6 տարուց ոչ ավելի։
Մասնագետները նշում են, որ տրանսպորտային ենթակառուցվածքների սպասվող գործարկումը զգալիորեն կհեշտացնի նախագծի իրականացումը։ Բանն այն է, որ շրջափակման պայմաններում ռեակտորի առաքման հետ կապված լուրջ դժվարություններ կարող էին առաջանալ։ Ադրբեջանի տարածքով երկաթուղային հաղորդակցության վերականգնումը թույլ կտա լուծել այդ խնդիրը։
Ի դեպ, անբարյացակամ տրամադրված հարևանները խանգարելու հնարավորություններ ունեն։ Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման անդրսահմանային համատեքստի մասին կոնվենցիայի (Էսպոյի կոնվենցիա) համաձայն՝ նախքան ատոմային էլեկտրակայանի կառուցումը պետությունը պարտավոր է շրջակա բոլոր երկրներին մանրամասն զեկույց տրամադրել բնապահպանական ռիսկերի մասին:
2011թ.-ի մայիսին ադրբեջանական կողմը, հղում անելով այդ միջազգային փաստաթղթին, պահանջեց դիտարկել Մեծամորի ԱԷԿ-ի շահագործման ժամկետի երկարաձգման թույլատրելիության հարցը։ Ադրբեջանի տրանսպորտի նախարարությանը կից Միջուկային հետազոտությունների կենտրոնի նախագահ Ադիլ Ղարիբովը վերջերս հայտարարել էր, որ Բաքուն չափազանց խիստ է լինելու Հայաստանի հանդեպ իր պահանջներում:
Ըստ էության, սա ակնարկ է, որ Բաքուն նոր ԱԷԿ-ի կառուցմանը խանգարելու է իրեն հասանելի բոլոր միջոցներով։ Այդ ոգով է արտահայտվել նաև Ադրբեջանի Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Մահմուդ Քարիմովը։
Հանդես գալով ԱՏԷՄԻԳ-ի (Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալություն)հաշվետու ժողովում, նա հայտարարել էր, որ հայերին պետք է մերժել նոր ԱԷԿ կառուցելու իրավունքը, քանի որ «Հայաստանը տնտեսական տեսանկյունից թույլ երկիր է և չի կարողանա սպասարկել մեծ հզորություն ունեցող ռեակտորը»։ Բավականին վիճելի պնդում է, նկատի ունենալով, որ Հայաստանն ամբողջ տարածաշրջանում ատոմային էլեկտրակայան ունեցող միակ պետությունն է և այն պահելու ու սպասարկելու հետ կապված բարդություններ երբևէ չի ունեցել։ Համենայն դեպս՝ ԱՏԷՄԻԳ-ի կողմից բողոքներ չեն եղել։
Բացառված չէ, որ Անկարան նույնպես մեր նախագիծը ձախողելու փորձեր անի։ Մի քանի տարի առաջ Թուրքիայի Մեջլիսում Մեծամորի էլեկտրակայանը փակելու պահանջ առաջ քաշելու փորձեր անգամ արեցին։ Ազգային Մեծ ժողովի պատգամավոր Սինան Օհանն առաջարկել էր հատուկ խորհրդարանական հանձնաժողով ձևավորել՝ «սահմանակից պետությունների շրջակա միջավայրի վրա հայկական ԱԷԿ-ի բացասական ազդեցության գնահատման համար»։
Էրդողանը կկարողանա՞ ԱԷԿ-ն օգտագործել ատոմային ռումբ ստեղծելու համար
Էթնիկ ադրբեջանցի Սինան Օհանն այն ժամանակ Վրաստանին ու Իրանին այս արկածախնդրության մեջ ներգրավելու զուր փորձեր արեց։ Նա հատուկ առաքելությամբ այցելեց Թբիլիսի և Թեհրան։ Իսկ Բաքվում կայացած մամուլի ասուլիսի ժամանակ հայտարարեց․ «Ես հանդիպել եմ Վրաստանի ղեկավարության ներկայացուցիչների հետ և ներկայացրել նրանց Հայաստանից բխող ռադիոակտիվ վտանգը։ Հիմա նրանք կիսում են մեր դիրքորոշումը։ Իրանում նույնպես պետք է գիտակցեն, որ Մեծամորի ԱԷԿ-ը վտանգ է ներկայացնում Հայաստանի բոլոր հարևանների համար»։
Մինչդեռ Հայաստանում նոր ԱԷԿ-ի կառուցումը պետք է որ ձեռնտու լինի հարևաններին։ Չէ՞ որ մեր երկիրը կարող է էժան էլեկտրաէներգիա արտահանող լինել։ Հայաստանը, որը խաղաղ ատոմի շահագործման հսկայական փորձ ունի, կարող է յուրօրինակ էներգետիկ հանգույց դառնալ ամբողջ տարածաշրջանի համար։
Երևանը պատրաստ է հանդես գալ այս դերում։ 2009թ․-ին, ելույթ ունենալով Ծաղկաձորում կայացած «Կամուրջ» միջազգային տնտեսական ֆորումի ընթացքում, այն ժամանակվա վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը հայտարարեց․«Հայաստանում ատոմային էլեկտրակայանի կառուցումը կայունացնող դեր կխաղա տարածաշրջանում։ Երևանը հետաքրքրված է այդ նախագծում Թուրքիայի մասնակցությամբ։ Մենք բաց ենք երկխոսության համար»։
Եվ իսկապես, Թուրքիան չի խորշում հայկական էլեկտրականությունից։ Այդ է վկայում 2008թ․-ի սեպտեմբերին ստորագրված պայմանագիրը։ Այն ժամանակվա նախագահ Աբդուլլահ Գյուլի Երևան կատարած այցի հաջորդ օրը թուրքական «Յունիթ Գրուպ Ինթերնեյշնլ» ընկերության ներկայացուցիչները և «Հայաստանի Բարձրավոլտ էլեկտրացանցեր» ՓԲԸ-ի ղեկավարները ստորագրեցին մի փաստաթուղթ, որի համաձայն Հայաստանը պարտավորվում էր հարևան երկիր մատակարարել մինչև երեքուկես միլիարդ կվտ/ժամ էլեկտրաէներգիա։
Նշեմ, որ մեր հարևաններին էլ են գայթակղել խաղաղ ատոմի առավելությունները։ Թուրքիայում հիմա երկու ատոմակայան է կառուցվում։ Եվ անգամ Ադրբեջանում, որը պարծենում է ածխաջրածինների հսկայական պաշարներով, ԱԷԿ-ի կառուցման նախագիծ է մշակվել։ Եթե անգամ Անկարան ու Բաքուն են հանգել այն եզրակացության, որ ատոմային էներգետիկան առաջնահերթություն է, ապա Երևանի համար հաստատ կասկածելու տեղ չկա։
