Արմավիրի մարզպետարանում հանդիպում եմ մարզում ժամանակավոր բնակություն հաստատած արցախցի երեխաներին։ Առաջինը հադրութցի 9-ամյա Կարինե Բաղրյանի հետ եմ ծանոթանում։ Կարինեի հետ միանգամից ենք ընկերանում` նախ «ադաշս» է, բացի այդ, կարճ զրույցի ընթացքում պարզվում է` աղջիկը կարդալ շատ է սիրում։ Նրա հետ առանձնանում ենք մարզպետարանի սենյակներից մեկում զրուցում։
Կարինեն հիմա Արմավիրում է դպրոց գնում, նոր ընկերներ ունի` Անին, Գայանեն ու Սուսաննան։ Բայց աղջիկն անկեղծանում է` շատ է կարոտում Հադրութը, այնտեղի իր ընկերներին, դասընկերներին։
«Մեր տունն եմ շատ կարոտում, այնտեղ ավելի լավ էր։ Մաման ինձ ասում է` Հայաստանում ենք մնալու, քանի որ մեր հողերը երևի չվերադարձնեն։ Բայց ես մամայից թաքուն մտածում եմ, որ մի օր էլի իմ տանն եմ ապրելու, իմ անկողնում քնելու»,–ասում է Կարինեն և հարցական հայացքով նայում ինձ` ուզում է հաստատեմ, որ ճիշտ է։
Ի պատասխան ժպտում եմ և փոխում թեման` իր սիրած գրքերի մասին հարցուփորձ անելով։ Աղջիկը տարվում է գրքերի թեմայով` կարդալ իսկապես սիրում է։ Շողշողացող աչքերով պատմում է, որ ամենաշատը Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործություններն է սիրում, բայց անմիջապես էլ հայացքը փախցնում է ինձնից, պատուհանին նայում, հետո ցուցամատը կրծում, ձեռքերը նյարդային սեղանին կտկտացնում։ «Գրքերս էլ մնացին Հադրութում..., մեր տանը։ Ոչ մի գիրք չկարողացա հետս վերցնել։ Երգովի, նկարներով լավ–լավ գրքեր ունեի` բոլորը մնացին»,–ասում է Կարինեն և կարծես փորձում արդարանալ` հավելելով, թե ԱԹՍ–ն անդադար կրակում էր, իրենք հազիվ են փախել, տան մյուս անդամներն էլ ոչինչ չեն կարողացել վերցնել իրենց հետ։ «Դե, պատերազմ էր»,–մեծի նման հավելում է նա, որն ինձնից շատ բան գիտի պատերազմի մասին։
Առանց Ձմեռ պապի ու տոնածառի. արցախցի շատ փոքիկներ այս տարի զրկված են Ամանորից
Կարինեի հայրիկը` Անդրանիկ Բաղրյանը, մասնակցել է պատերազմին ու, բարեբախտաբար, ողջ–առողջ վերադարձել։ Հիշում է` այդ օրերին հորը կարոտում էր այնքան, ինչքան հիմա իրենց տանն է կարոտում, սակայն նրան չէր զանգում, հայրը զգուշացրել էր` վտանգավոր է։ Աղջիկը չգիտի` զանգելու մեջ ինչ կար վտանգավոր, բայց բավարարվել է միայն հոր զանգին սպասելով։
Կարինեն երազում է երգչուհի դառնալ, բայց չգիտի` լա՞վ է երգում, թե ոչ։ Ասում է` տանը ծնողների համար «համերգ է տալիս», ծնողները ոգևորում են։ Սակայն աղջիկն արագ–արագ հավելում է, թե երգչուհու երազանքն այդքան էլ կարևոր չէ հիմա ուրիշ բաներ կան, որ ավելի շատ է ուզում։
«Հադրութից ինչ եկել ենք, ես ոչ մի ծանոթի չեմ հանդիպել։ Ընկերներիս եմ կարոտել շատ ու չգիտեմ էլ` որտե՞ղ են հիմա նրանք։ Գայանեին եմ շատ կարոտել, որ միասին դպրոց էինք գնում, բակում միասին խաղում։ Եթե Գայանեի ծնողները կարդան ձեր գրածը, կուզեի ասեն, որ Գայանեն զանգի ինձ»,–ասում է Կարինեն։
Զրույցն արդեն ավարտում ենք, Կարինեի հետ մի քիչ աղջկական բաներից ենք խոսում, լուսանկարում եմ նրան, ու դուրս գալու պահին աղջիկը հարցնում է` եթե մի բան խնդրի` կարո՞ղ եմ ճշտել, թե ոչ։ Խոստանում եմ փորձել ճշտել` չիմանալով անգամ` ինչի մասին է խոսքը։ «Կարո՞ղ եք իմանալ, հետո ինձ ասել` Հադրութի մեր տունը փլվե՞լ է, թե ոչ»...
Ինչ-որ հիմար բաներից եմ սկսում խոսել` չիմանալով ինչ ասել աղջկան ու հետո հիշում եմ, որ իր ընկերուհուն` Գայանեին գտնելն ավելի հեշտ կստացվի։
Դուրս ենք գալիս սենյակից ու հանդիպում 12-ամյա Նվեր Ղահրամանյանին, նա էլ Մարտունի քաղաքից է։ Նվերն արդեն մեծ տղա է` ամեն ինչ հասկանում է պատերազմի մասին ու մի փոքր ազդված ասում է, որ դուռը կիսաբաց էր, լսեց, որ Հադրութի մասին էինք խոսում։
«Հադրութը գրավել են, գիտեմ»,–ասում է տղան ու ասես ինձ հանգստացնում` բան չկա, տարիներ անց նորից հետ ենք վերցնելու։
Կերգե՞ն հայ երգիչներն Ամանորի գիշերը, կամ, ամեն դեպքում, հայրենասիրական երգեր պետք են
Նվերն ուզում է զինվորական դառնալ ինչպես հորեղբայրը` Արթուրը... Նրա հորեղբայրը զոհվել է պատերազմի ժամանակ։ Հիմա տղան ուզում է մի քիչ էլ մեծանալ ու մարտի դաշտում անել այն, ինչ չի հասցրել հորեղբայրը։ Տղայի մորեղբայրը նույնպես մասնակցել է պատերազմին. Նվերն ասում է, որ հենց նա էլ իր փորձը կփոխանցի իրեն։
«Պատերազմի օրերին ես էլ մտահոգվում էի և ուզում, որ կռիվը շուտ ավարտվի, բայց ոչ այսպես ավարտվի։ Ես գիտեմ, որ գնալու ենք կռվենք ու հետ բերենք մեր հողերը։ Մեր տունն էլ կիսափլված վիճակում է, հիմա սարքում են, որ տեղափոխվենք այնտեղ։ Անհամբեր սպասում եմ դրան` հիմա մենակ տուն գնալ եմ ուզում, իսկ առաջ հազար հատ երազանք ունեի»,–ասում է Նվերը ու հավելում, որ մի քիչ էլ ուզում է` հեծանիվը գտնեն։ Երբ իրենք դուրս են եկել տնից, ադրբեջանցիները եկել են, պատուհանը կոտրել ու որոշ բաներ գողացել, այդ թվում` իր հեծանիվը։ Տեղի ունեցածի մասին ավելի ուշ հայտնել են հարևանները, որոնք արդեն իսկ վերադարձել են։
Նվերն ասում է, որ Արցախում ապրող ընկերներից է իմանում` ինչ կա–չկա ծննդավայրում, իրենց տունն ինչքան են սարքել։ Տղան այստեղ դպրոց չի գնում, քանի որ ընտանիքը հույս ունի, որ Արցախ տեղափոխվելը սարերի հետևում չէ։
Մարտունու մասին խոսելիս Նվերը բլուզի թևքերն առաջ է քաշում ու խաղում հետը, հետո ասում, որ իրենց բնությունն է շատ կարոտում, իր ազատությունը. այստեղ ամբողջ օրը փակված է տանը, իսկ Մարտունիում ընկերների հետ դրսում շատ էին խաղում։
Սակայն տղան շատ չի տխրում, ասում է` գոնե իրենք տուն ունեն, թեկուզ` կիսափլված։ «Ա, դե, մի քիչ տխրում եմ, որ հիմա էստեղ ենք, բայց դե տուն չունեցող երեխաներն ինչ ասեն։ Ամենաշատն ուզում եմ, որ ես ու բոլոր երեխաները, որ հիմա տարբեր տեղերում են ապրում, վերադառնան իրենց տները։ Հեծանիվս չեմ ուզում, մենակ դա եմ ուզում»,–ասում է Նվերը և ուղիղ աչքերիս մեջ նայում` հասկանալու համար, թե հավատո՞ւմ եմ իրեն։
Նվերի հետ էլ զրույցն ավարտում ենք, բայց պայմանավորվում ենք նրան նկարել, երբ աչքի վիրակապը հանած կլինի (տղան աչքի խնդիր ուներ, նրան այստեղ վիրահատել են)։ Դուրս գալիս Նվերն ինձ հրավիրում է Մարտունու իրենց` արդեն իսկ նոր սարքած տանն իրեն նկարելու։ Հրավերն ընդունում եմ...
