«Թեժ աշնան» մասին ոչինչ չգիտեմ, բայց ձմռանը որքան ավելի ցուրտ լինի Երևանում, այնքան ավելի թեժ կլինի այստեղի հանրային սննդի կետերի խոհանոցներում։ Մոտենում է «Մեծ խաշի» սեզոնը։ Այն եփում են նաև թբիլիսյան ձևով, օսիական ձևով և անգամ հյուսիս-կորեական ձևով։ Եվ այնուամենայնիվ․․․
Մի անգամ հայտնի մարզական մեկնաբան Վասիլի Ուտկինը քվեարկություն անցկացրեց և պարզեց, որ խաշն իսկական հայկական կերակուր է, բայց անգամ եթե արդյունքներն այլ լինեին, հայերը հաստատ հարցումը կեղծված կհամարեին։ Խաշը, իհարկե, «մեր ամեն ինչը» չէ, և այնուամենայնիվ․․․
Հարցը նույնիսկ այն չէ, որ մի քանի հազարամյակ առաջ Ուրարտուում բնակվող ժողովուրդն առաջինն է գլխի ընկել կաթսայի մեջ լցնել հորթի ոտքերն ու փորոտիքը և եփել մինչև ցնդելու աստիճան համեղ դառնալը, այլ այն, որ խաշը հայի սեղանին միայն ուտելիք չէ։ Դա հայկական ավանդույթի, գաստրոնոմիկ մշակույթի մի մասն է, իսկական ծիսակարգ նախ կրակի մոտ, ապա սեղանի։ Եվ ընդհանրապես, խաշը համով բան է։ Ով կերել է, գիտի, որ այդպես է, իսկ այսօր խաշ ուտում են ոչ միայն Հայաստանում, այլև դրա սահմաններից դուրս։
Բրիտանական պարադոքս. ինչու հայը սկսեց անգլերեն խոսել գերմանական գերության մեջ
Ինչ վերաբերում է հանրային սննդին, եղել է ժամանակ, և հեղինակը հիշում է այդ ժամանակը, երբ խաշը պատրաստում էին բացառապես տանը, և չգիտես ինչու` համարվում էր, որ սպիտակելու աստիճան մաքուր ոտքերով լի կաթսան անքուն հսկում էին միայն տղամարդիկ։ Ստիպված եմ ժխտել․ նման բան չի եղել։ Տանտիկինները գործընթացին հավասար մասնակցություն էին ունենում, եթե չասենք՝ ավելի շատ։
Երկրորդ մոլորությունը․ ասում են, թե հայուհիները խաշի սեղան չէին նստում։ Նստում էին, այն էլ ինչպե՜ս, և լավ էլ ուտում էին։ Այսօրվա մասին խոսելն իսկ ավելորդ է․ «խաշասեր տիկնանց» ընկերախմբեր կարելի է հանդիպել գրեթե բոլոր ռեստորաններում։
Դե որ խոսք գնաց ռեստորանների մասին, այո՛, մի ժամանակ այս գերհամեղ ուտեստը միայն տանն էին պատրաստում։ Ով տեսել է այդ ժամանակները, կհիշի․ գործընթացը, մեղմ ասած, աշխատատար էր (մաքրել տոտիկները, լվանալ, խանձել մազերի մնացորդները, նորից քերել, թրջել, երկարությամբ կտրատել)։ Այլ կերպ ասած՝ անցավ գլուխը ցավի տակ դնել մի հարցով, որով քո փոխարեն հանգիստ կարող են զբաղվել խոհարարները։ Ի վերջո դա բոլորին ձանձրացրեց, և տների խոհանոցներից խաշի պատրաստումը տեղափոխվեց հանրային սննդի ցանցեր։ Իսկ հիմա կարելի է այն պատվիրել ռեստորանում, բայց ուտել տանը։ Տաք-տաք կառաքեն։
Ինչն է անփոփոխ մնացել գրեթե Ուրարտուի ժամանակների՞ց։ Սեղանին որպես ոգելից խմիչք պետք է լինի միայն ու միայն օղի։ Ոչ մի կոնյակ, գինի, լիկյորի մասին էլ չենք խոսում։
11 չհանձնվող տղամարդ, կամ սև օրվա համար արած խնայողություններն ավելի քիչ են, քան սև օրերը
Եվս մեկ կասկածելի պնդում․ ասում են՝ խաշ ուտելուց հետո մի ամբողջ օր կարելի է մոռանալ ուտելիքի մասին, սառնարանին մոտենալ անգամ չես ուզում։ Իհարկե, խաշի կալորիականությունը ռեկորդներ է սահմանում, բայց ինչ վերաբերում է «մինչև հաջորդ առավոտ հերիքելուն»՝ ավելի շուտ հեքիաթներ են, քան իրականություն։ Խաշից հետո որոշ ժամանակ է ծախսվում նարդու, սուրճի, դեսից-դենից զրուցելու վրա, այնուհետև հայկական տներում սովորաբար «ձկնային» սեղան են գցում, ապա՝ աղանդեր, իսկ հետո արդեն մութն ընկնում է և կարելի է կամաց-կամաց տուն գնալ։
Մութն ընկնելու մասին։ Հին ու բարի ժամանակներում խաշ ուտելու գնում էին լուսաբացին։ Երևանի հնաբնակները կհիշեն․ սառը կիսախավարում քայլում էին տղամարդիկ, բոլորի վերարկուների գրպանները միանման ուռած՝ օղու շշից։
Սպասելով ուշացողներին ՝ սթափ շարժվում էին տվյալ ուղղությամբ, Իսկ ահա ժամանակին եկածներն արդեն փշրել էին չորացրած լավաշը, պատրաստել սխտորն ու լցրել բաժակները։
Խաշի չգրված օրենքը․ երեք կենացից ավելի չասել (պարտադիր խախտվում է)։ Առաջինը՝ բարի լույս, երկրորդը՝ խաշը եփողների կենացը, երրորդը՝ ուտողների կենացը։ Սահմանափակման բացատրությունը․ Կովկասում կենացները երկար են, խաշն էլ արագ է սառչում, իսկ սառը խաշն արդեն խաշ չէ, այլ ուկրաինական «խոլոդեց»։ Էլի համեղ ուտելիք է, բայց ուրիշ բան է ոչ միայն ձևով, այլև «բովանդակությամբ» (դափնու տերև, սև հատիկ պղպեղ, մանանեխ, քացախ)։
Սովորաբար խաշն ուտում են ցուրտ եղանակին, բայց եթե շատ ես ուզում, ամռանն էլ կարելի է։ Նման դեպքերում այն լցնում են ալյումնե տարաների մեջ, բեռնում մեքենան, որը ճամփա է ընկնում սարեր։
Օլիմպիական չեմպիոնի ոտաբոբիկ խաշի գնալը, կամ ինչպես «Քֆուր Սերոժը» հայտնի դարձրեց Եղվարդը
Կիսամոռացված հասարակական-գաստրոնոմիական պատմությունից։ նախորդ դարի 60-ականներին Երևանում սկսեցին մեկը մյուսի հետևից ձևավորվել խաշի սիրահարների ակումբներ։ Ոչ մի քաղաքականություն. միայն ընդհանուր, թեժ սեր ազգային կերակրատեսակի հանդեպ, բոլոր տարիքների, համոզմունքների և մասնագիտությունների մարդկանց միավորող սեր։ Այս նախաձեռնությունը վերցրին և զարգացրին անգամ Հայաստանի սահմաններից դուրս։
ԶԼՄ-ների հրապարակումներից․ «1988թ․-ին Տյումեն քաղաքում Մալխասյան Գրիգոր Արամովիչն առաջին անգամ խաշ պատրաստեց և այն փորձելու հրավիրեց միայն նեղ ընկերական շրջապատին։ Առաջին քաղաքային հիվանդանոցի բժիշկներ Գիբերտ Բորիս Կորնեևիչը, Կոգան Միխայիլ Իվանովիչը, Յարցև Սերգեյ Եվգենևիչը, փորձելով զարմանահրաշ խաշը, առաջարկեցին խաշի սիրահարների ակումբ հիմնել, որի նախագահ ընտրվեց Գրիգոր Արամովիչը։ Արդեն 20 տարի է, ինչ գոյություն ունի մեր քաղաքի «խաշ-ակումբը», դրա մասնակիցների թիվն արդեն հասել է 200-ի։ Այսօր «Խաշ-ակումբի» անդամ կարող է դառնալ յուրաքանչյուրը և «Խաշ-ակումբի» պատվավոր անդամի վկայական ստանալ»։
Իսկ ամեն ինչ սկսվել է Լենինականից՝ խաշի մայրաքաղաքից, ոչ միայն այն պատճառով, որ այնտեղ էր գտնվում մսի կոմբինատը (մսի կոմբինատներ կային Երևանում, Կիրովականում, Ղափանում և այլն), այլ որովհետև գյումրեցիներն ուտելիքից ու կատակներից լավ են հասկանում։ Անգերազանցելի կերակրատեսակի երկրպագուների ակումբի հիմնից հիշողությանս մեջ մնացել են դրա անվանման հետ հանգավորվող բառերը․ խաշ-տուշ, քաշ-մաշ, լավաշ-մատնաքաշ․․․
«Խաշ-մաշի» սեզոնը մոտենում է, վաղ արթնացեք և անուշ լինի․․․
Հացի իրական գինը, կամ ինչպես էին հայերը շփվում գերի ընկած գերմանացիների հետ
