Շիրակի մարզի Ջրաձոր գյուղն է։ Թարմ լուսանկարներ։ Բայց կարծես «հոգեվարքի» նկարներ լինեն: 8 տարի հետո այս ամենը ջրի տակ կանցնի։ Իլիկ և Հողմաջուր գետերի համեստ հոսանքների տակ կանցնեն խորը ձորը, անտառակը, ավտոճանապարհները և անգամ ամբողջ գյուղը։ Եվ այլևս աշխարհում Ջրաձոր գյուղ չի լինի... Կուզեի այսպիսի տպավորիչ, թախծոտ-լիրիկական նոտայի վրա ավարտել նոր սկսված պատմությունս, բայց ո՛չ հոդվածում, ո՛չ էլ իրական կյանքում դրամա չի ստացվի, իսկ պատմությունը, որը կներկայացնենք, ավելի շատ արկածային ֆիլմի է նման։
Բոլորովին վերջերս Հայաստանի կառավարությունը որոշեց ավարտին հասցնել Շիրակի մարզի Կապսի ջրամբարի շինարարությունը, որը խորհրդային կառավարությունը նախատեսում էր ավարտել դեռ 1975թ․-ին։ Աշխատանքները եռում էին, երբ տեղի ունեցավ Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը, իսկ հետո՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզումը։ Անկախ Հայաստանում լավագույն ժամանակները չէին, օրակարգում պատերազմն էր, սոցիալ-տնտեսական աղետները, և 30 տարի շարունակ ջրամբարը ոչ մեկին հետաքրքիր չէր։
Նոր կառավարությունը՝ Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ, 2020 թ․-ի օգոստոսին որոշում կայացրեց ավարտին հասցնել ջրամբարը և, ինչպես որոշվել էր դեռևս 70-ականներին, վերաբնակեցնել այդ կառուցման արդյունքում ջրի տակ անցնող Ջրաձոր գյուղի բնակիչներին։ Անկախ Հայաստանի պատմության մեջ առաջին անգամ զրոյից կառուցվելու է մի ամբողջ գյուղ, որտեղ էլ վերաբնակեցնելու են ջրաձորցիներին։ Նրանց կփոխհատուցեն կորցրածը` իրենց հայրենի գյուղի հետ միասին՝ տներից մինչև խնձորի այգիներ և բանջարանոցներ։
Ջրաձորի գյուղապետ Գևորգ Հովակյանն այս պաշտոնը զբաղեցնում է շուրջ 10 տարի։ Նա միշտ ճշգրիտ իմացել է գյուղի բնակչության թիվը, բայց հանկարծ սկսում է կասկածել․ «Կարծեմ` 356, 357, կամ 358»,-ասում է նա։
Բանն այն է, որ վերջին շրջանում գյուղում ապրող ամուսինները սկսել են ՔԿԱԳ-ում գրանցել ամուսնությունները, այդ պատճառով էլ գյուղի բնակիչների թիվն աճել է։ Միայն թե գյուղապետը դա ավելի պարզ ու հասկանալի է բացատրում։
«Բոլորը սկսեցին գրանցել իրենց հարսներին։ Տարիներով առանց ամուսնությունը գրանցելու ապրում էին, բայց հենց իմացան փոխհատուցման մասին, սկսեցին զբաղվել փաստաթղթերով։ Սակայն փոխհատուցելու են ոչ թե ըստ ընտանիքի անդամների քանակի, այլ ըստ սեփականության։ Թե չէ կսկսեին արագ-արագ երեխաներ ունենալ»,-կատակում է գյուղապետը։
Արգամ և Հեղինե Ադամյանները չեն վազել ամուսնությունը գրանցելու, բայց նրանց հուզել է նորությունը, ինչպես և բոլորին այս գյուղում։ Ամուսինները ծնվել են Ջրաձորում 80-ականներին և ամբողջ կյանքում լսել են ջրամբարի կառուցման և վերաբնակեցման մասին։
«Շատ բնակիչներ դրա պատճառով այդպես էլ մինչև վերջ չվերանորոգեցին իրենց տները, լոգասենյակներ չկառուցեցին, ջուր չանցկացրին տանը։ Բոլորը սպասում էին ջրամբարին։ Հետո տեղի ունեցավ երկրաշարժը, ամեն ինչ իրար խառնվեց։ Մարդիկ չգիտեին՝ ավարտել իրենց տների վերակառուցումը, թե ոչ, որովհետև եթե ջրամբարը կառուցվեր, ամեն ինչ կկորեր։ Հիմա հանգիստ շունչ քաշեցինք՝ գոնե գիտենք, թե ինչ է սպասվում»,-ասում է Հեղինեն։
2000-ականներին գյուղում նոր դպրոց կառուցեցին։ Նախորդ կառավարությունն ակնհայտորեն գյուղը վերաբնակեցնելու ծրագրեր չուներ։ Հեղինեն գյուղի դպրոցում է աշխատում, կրտսեր դասարանների ուսուցչուհի է։ Նոր գյուղում շարունակելու է զբաղվել սիրելի գործով։ Բայց նրա ամուսինն իր աշխատանքի հետ կապված անհանգստություններ ունի։
Մաղում ջուր պահելն անհնար է. կբավարարի՞ Ազատի ջրամբարում եղածը ոռոգման ողջ սեզոնի համար
Արգամն ամբողջ կյանքում գյուղատնտեսությամբ է զբաղվել։ Կառավարությունը նախատեսում է կառուցել Ջրաձոր 2.0 տարբերակը, այսինքն՝ նոր գյուղը կկառուցվի ժամանակակից եվրոպական գյուղերի ոճով։ Գոմերն ու փարախները կկառուցվեն ոչ թե տների կողքին, ինչպես ավանդական հայկական գյուղերում, այլ քիչ հեռու՝ հատուկ դրանց համար հատկացված տարածքում։ Եվ առհասարակ, ամբողջ գյուղը նախատեսվում է տուրիստական կենտրոնի նմանությամբ կառուցել․տները միանման կլինեն, մոտակայքում՝ ջրամբարը։ Մի խոսքով՝ գեղեցկություն։ Բայց տեղի բնակիչներն անհանգստանում են՝ միայն գեղեցկությամբ տուն չես պահի։
«Նրանք միայն տներն են կառուցելու, ոչ գոմերը։ Այսինքն՝ նոր գյուղում ես կունենամ պատրաստի տուն՝ նույն չափերի, ինչ սա, բայց գոմի փոխարեն ինձ փող են տալու, ասելու են՝ կառուցիր ինքդ կամ ծախսիր, ինչպես կուզես։ Իսկ որտե՞ղ ենք կովերին պահելու։ Գումարած՝ բակի հարցը։ Մենք գյուղում վեց եղբայր ենք, ընդհանուր 10 տրակտոր և այլ խոշոր տեխնիկա ունենք։ Նոր տների բակերում այդ տեխնիկայի համար տեղը կհերիքի՞»,-ասում է Արգամը։
Արգամի և Հեղինեի տան բակում խոշոր, դեղին, շատ գեղեցիկ ծաղիկներ են աճում։ Այգում խնձորենին նոր-նոր է սկսում մեծանալ։ Հեղինեն ափսոսանքով է մտածում այս ամենը թողնելու մասին․նոր գյուղում ստիպված են լինելու մի քանի տարի սպասել, մինչև տնկիները փարթամանան։
Բայց ընդհանուր առմամբ գյուղացիները դրական են տրամադրված։ Բոլորն անհամբերությամբ են սպասում Կապսի ջրամբարի կառուցմանը։ Ի դեպ, ջրամբարի անվան հետ զվարճալի պատմություն է կապված։ Կապսը Ջրաձորի կողքի գյուղն է, սակայն գյուղերի միջև հեռավորությունը գրեթե 6 կմ է, և ջրամբարը հաստատ մինչև Կապս չի հասնելու։ Ու պարզ չէ` ինչու են այն անվանել Կապսի, այլ ոչ թե Ջրաձորի ջրամբար, մանավանդ որ երկրորդ անվանումն ավելի տեղին կլիներ։
«ԽՍՀՄ-ի տարիներին Ջրաձորի կենտկոմի քարտուղարը թուրք էր (նկատի ունի՝ ադրբերջանցի՝ հեղ․), իսկ Կապսինը՝ հայ։ Այդպես էլ ջրամբարն անվանեցին այն գյուղի անունով, որի քարտուղարը հայ էր, չնայած մեր գյուղում ոչ մի թուրք չէր ապրում։ Ես նույնիսկ վերջերս բարձրացրի այդ հարցը, բայց ինձ ասացին` քանի որ նախագծում սովետական մակետներն են օգտագործվելու, և արդեն «Կապսի ջրամբար» անվանումով հսկայական քանակությամբ փաստաթղթեր են կազմվել, անունն արդեն անհնար է փոխել»,-պատմում է գյուղապետ Գևորգ Հովակյանը։
Սակայն խորհրդային մակետներին կուրորեն չեն հետևելու․ այն ժամանակ պետությունը նախատեսում էր 95 մլն խորանարդ մետր տարողությամբ ջրամբար կառուցել։ Իսկ հիմա Հայաստանի կառավարությունը պատրաստվում է 60 մլն խորանարդ մետր տարողությամբ կառուցել, այն էլ՝ ոչ միանգամից։ Գերմանական Kreditanstalt für Wiederaufbau բանկից ստացված խոշոր՝ 50 միլիոն եվրո վարկի շնորհիվ առաջին փուլում կկառուցվի 25 մլն․ խորանարդ մետր ծավալով ջրամբար։ Ընդհանուր առմամբ կառուցման վրա 60 միլիոն եվրո կծախսվի։
Նոր Ջրաձորի, ինչպես և ջրամբարի կառուցումը կսկսվի 2021-ի ամռանը։ Գյուղը պատրաստ կլինի 3-4 տարում, ջրամբարը՝ 8 տարում։ Ընդհանուր առմամբ նոր գյուղում 78 տուն կկառուցվի՝ ընտանիքիների թվին համապատասխան։ Ջրաձորցիները փոխհատուցումը գումարի տեսքով վերցնելու կամ այլ գյուղում/քաղաքում տուն գնելու հնարավորություն են ունեցել, բայց գրեթե բոլորը միաձայն հրաժարվել են և որոշել են միասին վերաբնակվել։
«Երեք ընտանիք կա, որոնք տան փոխարեն գումարն են ուզել, հիմա նրանց հետ բանակցություններ են ընթանում։ Ո՛չ Խորհրդային Միության տարիներին, ոչ էլ առավել ևս հետո ոչ մեկ խոշոր վերանորոգման աշխատանք չի իրականացրել։ Այնպես որ, իմ հաշվարկներով` լավ է համաձայնել նոր, բոլոր հարմարություններով տանը, քան փոխհատուցման ոչ այնքան մեծ գումարով ուրիշ տուն փնտրել։ Համ էլ՝ ամբողջ գյուղով վերաբնակեցվելուց լավ բան չկա։ Այստեղ բոլորը միմյանց գիտեն, հարգում են։ Օտար գյուղում ի՞նչ են անելու»,-ասում է գյուղապետը։
Վերաբնակեցումը բոլորի համար է խնդիրներ ստեղծելու․ մեկը տարիներով սպասելու է մինչև ծաղկեն նոր ծառերը, մեկ ուրիշը ստիպված է լինելու տեղափոխել երկրաշարժից հետո պետության տրամադրած վագոն-տնակները, երրորդն էլ կովերի մի ամբողջ հոտ ունի, որոնց պետք է լինելու տեղավորել նոր վայրում։
Բայց նախ՝ կառավարությունը խոստացել է տեղափոխության համար բեռնատար մեքենաներ տրամադրել և վճարել բոլոր ծախսերը, երկրորդ՝ ջրաձորցիների համար առավել կարևոր է, որ ապագան վերջապես հստակ ուրվագծեր է ստանում։ 40 տարվա մեջ առաջին անգամ հորիզոնի հաստատուն լինելն ավելի կարևոր է, քան բերքը, որը մոտակա 2-3 տարում չի լինելու։
Առավել ևս այս մարդկանց համար, որոնց նախնիները շատ ավելի ծանր ու երկարատև վերաբնակեցում են ապրել (1825թ․-ին մի քանի ընտանիք փախել են Արևմտյան Հայաստանի Բասեն գավառից, հասել են Շիրակ և այստեղ հիմնել են Ջրաձորը) մի քանի կիլոմետր դեպի արևմուտք ուղևորվելը դատարկ բան էր թվում։
