Բնակության համար համար Դիարբեքիր են մեկնում Սասունի, Մուշի, Ալաշկերտի և Արևմտյան Հայաստանի բազմաթիվ այլ քաղաքների ու գյուղերի հայեր։ Տարիներ առաջ այդպիսի հայերի թվում Սասունից Դիարբեքիրում է հաստատվել Կարոտ Սասունյանը` մի մարդ, որն իրեն համարում է մահմեդականացված հայի քրիստոնյա զավակ։
Սասունն Արևմտյան Հայաստանի այն վայրերից է, որտեղ Հայոց ցեղասպանությունը մեծ մասշտաբների չի հասել շնորհիվ տեղի հայկական ինքնապաշտպանական ուժերի։ Մարդիկ զենք են վերցրել և կռվել մինչև վերջ, իսկ հետո, երբ թուրքական զորքը գրավել է իրենց բնակավայրերը, բարձրացել են սարերը և այնտեղ մարտնչել։
Ժամանակի ընթացքում, սակայն, Սասունում մեծամասնություն են դարձել քրդերը և թուրքերը, որոնք տիրացել են հայերի ունեցվածքին ու հաստատել իրենց բարքերը, բռնի ուժով կրոնափոխ արել քրիստոնյաներին։ Մահմեդական դառալուց հրաժարվողները սպանվում էին դաժանաբար։
Առերես մահմեդականություն ընդունած սասունցի հայերի թվում էր նաև Կարպիսը։ Նրա ընտանիքը հրաշքով էր կարողացել փրկվել կոտորածից ու շարունակել ապրել Սասունում՝ որպես մահմեդական։ Ազգային ինքնությունը թաքցնում էին, բայց տեղացիները լավ գիտեին՝ ով է Կարպիսը։
Հայկական եկեղեցին` ոչխարների փարախ. ինչպես Խարբերդի հայերը փրկեցին մշակութային կառույցը
Ընտանիքի երեխաների ապագան ավելի բարեկեցիկ դարձնելու համար Կարպիսի գերդաստանում որոշում են նրանց կրոնական կրթության տալ, սովորեցնել թուրքական բարքեր, որ մոռացության տան այն ամենը, ինչ կապված է հայկականության հետ։ Կարպիսի թոռը, սակայն, կարողանում է հաղթահարել արգելքն ու ամուր կառչած մնալ իր ազգային արմատներին։
«Երևի գենետիկական տրավմայից է, որ գիտակցական տարիքիցս սկսած` միշտ իմացել եմ իմ հայ լինելու մասին: Սակայն հայ լինելս հասկացել եմ հետևիցս խոսք գցած տարեց քրդերից` դեռևս 5-6 տարեկանում, երբ արաբերեն սովորելու էինք գնում մոլլաների մոտ: Նման պահերին նրանք ասում էին. «Ալթեի որդին, Կարպիսի թոռն, իբր, «Ղուրան» է սովորելու, իմամ է դառնալու, մենք էլ նրա հետևում շարք կանգնելով` նամազ ենք անելու»:
Նրանց այդ հայհոյանքներն ու վիրավորական խոսքերն ինձ հարկադրեցին, որ իմանամ ով լինելս: Պապիս հարցրի` ինչո՞ւ են այդպես ասում, բայց նա լռում էր։ Մի օր տեղի տվեց ու ասաց, որ մենք ազգությամբ հայ ենք: Հարցիս պատասխանն իմանալուց հետո ձեռքիս մնացած գրքույկը պատռեցի և այլևս երբեք չվերցրի: Մուսուլմանությանս վերջ էի տվել` այդ ուղղությամբ դեռ առաջին քայլերս չարած։ 5-6 տարեկանից սկսած` որոնում էի ինձ, այսինքն` հայությունս: Ինչ ապրումներ եմ ունեցե՞լ: Իհարկե երջանկություն եմ ապրել, որովհետև տարբերվում էի իմ շրջապատում եղած քուրդ մսագործների երեխաներից: Ոչ մի ընդհանուր կողմ չունեինք: Մենք ցանում ու հնձում էինք, նրանք` հրկիզում և կործանում, կոտորում: Հիմա էլ են այդպես անում: Ես մուսուլմանացած հայի քրիստոնյա զավակ եմ»,-պատմում է Կարոտ Սասունյանը։
Կարոտը մանկությունն ու երիտասարդության մի հատվածն ապրել է Սասունում, ապա տեսնելով, որ այնտեղ աստիճանաբար ավելի շատ է հալածանքների ենթարկվում էթնիկ ծագման համար, տեղափոխվել է Դիարբեքիր։ Սասունում Բեհչեթ անունը կրող ծպտյալ հայը, բացահայտ խոսելով իր ազգային ինքնության մասին, փոխել է անունը՝ դառնալով Կարոտ։
«Իմ ինքնության հանդեպ զգացածս կարոտի պատճառով ինձ Կարոտ անվանեցի: Ազգանունս էլ Սասունյան է, քանի որ սասունցի եմ: Արդեն 25 տարի է` բնակվում եմ Տիգրանակերտում (ներկայում Դիարբեքիրը և պատմական Տիգրանակերտ քաղաքը նույնացվում են, թեև դրանք իրար կողքի են)։ Լուսանկարում եմ այն ամենը, ինչ մնացել է, հատկապես` անհետանալու վտանգի տակ գտնվող մեր մշակույթի մի մասը կազմող եկեղեցիները»։
Կարոտը ցավով է հիշում, որ 2016-ի թուրք-քրդական հերթական բախումների հետևանքով Դիարբեքիրի «Սուր» թաղամասն իսկական պատերազմի դաշտ էր դարձել. հրդեհվել էին տներ, գնակոծվել հայկական ու հունական եկեղեցիները, այդ թվում՝ Սուրբ Կիրակոսը։
«Ես չմոռցերիմ հայերեն, կխոսամ». Սասունի հայերն ու նրանց ամուսնության չգրված օրենքները
Զանգն այդ ժամանակ ընկել է ու լռել մինչև այսօր։ Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին կառուցվել է 5-րդ դարում, եղել է Մերձավոր Արևելքի ամենաբարձր քրիստոնեական կառույցը։ Եկեղեցու գմբեթն ամենաբարձրն է եղել Դիարբեքիրում, և մզկիթների մինարեթներից բարձր չլինելու համար մահմեդականներն այն ավերել էին: Այսօր ևս Սուրբ Կիրակոսն ավերակների կույտ է, թեև Կարոտ Սասունյանն ու դիարբեքիրցի մյուս հայերը վստահեցնում են՝ կարճ ժանմանակ հետո իրենք կկարողանան հասնել եկեղեցին նորոգելու թույլտվության։ Այն ոչ միայն կրոնական կառույց է, այլև հայերի միավորման վայր։
«Ինձ համար հայ` նշանակում է արև, հող, ջուր, կյանք։ Թուրքիայում հայ լինել` նշանակում է ֆըլլե լինել, գյավուր-անհավատ լինել, ապօրինի ծնունդ լինել, հանցավոր լինել: Նշանակում է նաև ձգտել ապրել, եթե քո անունով ես ապրում: Հայ լինել` Թուրքիայում նշանակում է մինչ մահ ապրել քո մայր հայրենիքում: Նշանակում է կամուրջ լինել Անդովկի և Արարատի միջև»,-Հայաստանի ու սփյուռքի հայերին ուղղված խոսքում շեշտում է Կարոտ Սասունյանը։
Խոսում են թուրքերեն, բայց մտածում ու զգում են հայերեն. ադիյամանցի հայ երգչի «ոդիսականը»
Կարոտը երկու արու զավակ ունի` Ատակը և Սասունը: Էրգրում ուսումնասիրություններ է անում հայերի հետ կապված ամեն ինչի վերաբերյալ:
