Երևանում գերմանացի ռազմագերիների գերեզմանների որոնումները հեշտ գործ չէ: Մեր նկարահանող խումբը, սարսափելի խցանումները հաղթահարելով, դժվարությամբ հասավ մայրաքաղաքի ծայրամասում գտնվող թաղամասերից մեկը, որի տարածքում, մեր տեղեկություններով, գերմանական գերեզմանատուն կար:
Գնում էինք գրեթե բախտապավեն, ճանապարհին ո՛չ մարդու էինք հանդիպում, ո՛չ էլ մեքենայի: Ստիպված զանգեցինք այս կողմերում ապրող մեր ընկերոջը: Նա հստակ հրահանգներ տվեց` գտեք գետաքարերով ծածկված ճանապարհը և դրան հետևեք մինչև վերջ, այնտեղ էլ կտեսնեք գերեզմանատունը:
Ի դեպ, գետաքարով ծածկված ճանապարհը, ինչպես և մերձակայքում գտնվող ալյումինի գործարանն ու Քանաքեռ ՀԷԿ–ը, գերմանացի ռազմագերիներն են կառուցել:
Ճանապարհն իսկապես լավ է կառուցված. գերմանական որակ է: Թեև, իհարկե, հիտլերյան բանակի զինծառայողների թվում նաև այլ ազգերի ներկայացուցիչներ են եղել` հունգարացիներ, ռումինացիներ, խորվաթներ, իտալացիներ և այլն:
-Ո՞վ: Լյուքսեմբուրգի ներկայացուցիչնե՞րը, – կես ժամ անց արդեն գերեզմանատան մոտ զարմացած հարցրի պահակին:
-Հա, երկուսն են: Հայաստանում ընդամենը 5 լյուքսեմբուրգցի գերի է թաղված, երկուսը՝ այստեղ` մեզ մոտ, – հպարտությամբ ասաց պահակը:
Նրա հետ հանդիպումը ևս հատկանշական էր: Սկզբում մենք տեսանք երկաթե ցանկապատով պարսպապատած և կողպած գերեզմանատունը: Սև ճաղավանդակից այն կողմ երևում էին սև խաչերը: Մեր աղմուկի վրա հանկարծ մի շուն հայտնվեց: Գերմանական հովվաշունը հսկում է գերմանական գերեզմանատունը:
Գրեթե անմիջապես մենք տղամարդու ձայն լսեցինք. «Լեդի, Լեդի»: Շունը, պոչը բարեհամբույր շարժելով, հետ վազեց` տիրոջ մոտ: Տերն էլ հենց գերեզմանատան պահակն էր` տնային շորերով և բաց գույնի գլխարկով մեծահասակ մի տղամարդ: Անունը` Արմեն Ստեփանյան:
Իմանալով, թե ինչու ենք եկել, պահակը բացեց վանդակավոր ցանկապատի դուռը: Լեդին զուր ժամանակ չկորցնելով` վազեց–մտավ գերեզմանատան տարածք և արագ տեղավորվեց մեծ խաչքարի պատվանդանին:
-Նա բոլորից շատ է ուրախանում, երբ մարդ է գալիս, շատ է սիրում պառկել ռումինների հիշատակին կանգնեցված այս խաչի պատվանդանին, – ասաց Արմեն քեռին` նայելով ճարպիկ Լեդիի գոհ դիրքին:
Խաչը ռումինացի ռազմագերիների հիշատակին համեմատաբար վերջերս են տեղադրել: Եթե ցանկապատը, սև խաչերն ու գերեզմանաքարերը հայտնվել են դեռ «կոմունիստների ժամանակ», ապա այս խաչքարը տեղադրել են 2006 թվականին, հիշում է Արմեն քեռին:
Գերեզմանատան տարածքի համար պատասխանատու է «Հետազոտություն» հասարակական կազմակերպությունը` Գագիկ Թադևոսյանի գլխավորությամբ: Նրա հայրը` Աղվան Թադևոսյանը, դեռևս 1980-ականների վերջին է սկսել զբաղվել ռազմագերիների գերեզմանների որոնման և վերականգնման աշխատանքներով: Այս գերեզմանատունը, որտեղ 257 ռազմագերի է թաղված, այդ ժամանակվանից ի վեր պարզապես կոչում են «ալյումինի գործարանի գերեզմանատուն»:
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Գերմանիայի, Ռումինիայի, Խորվաթիայի դեսպանատների աշխատակիցները սկսեցին ակտիվորեն այցելել այստեղ և հետևել գերեզմաններին: Հաճախ նաև զբոսաշրջիկներ են գալիս եվրոպական տարբեր երկրներից: Նման այցերից մեկն առանձնակի է հիշվել պահակին:
-Այցելուի անունը Մանֆրեդ էր, շատ հանգիստ տղամարդ էր, կլոր ակնոցով: Նա Հայաստան էր եկել ընկերների հետ հենց այս գերեզմանատուն այցելելու նպատակով: Այստեղ է թաղված նրա հայրը: Ամբողջ օրը նա լալիս էր սև խաչերի մոտ, ոչ ոք չէր կարողանում մխիթարել ու հանգստացնել նրան, – պատմեց Արմեն քեռին, տխուր հոգոց հանեց և արտաբերեց «Խեր, շառ, Ասված»:
Այնուհետև պահակը շարունակեց. «Չէ՞ որ ես ապրելու համար գումար եմ վաստակում թթի օղի վաճառելով, այնպես որ միշտ լավ օղով լի տակառիկներ ունեմ: Առաջարկեցի հյուրերին, սկզբում վախվխելով էին խմում, այնուհետև այնքան խմեցին, որ հարբեցին: Եթե մինչ այդ նրանց հետ թարգմանչի օգնությամբ էի զրուցում, ապա հետո նա այլևս թարգմանության կարիք չկար՝ այնպես էինք ընկերացել»:
Պատերազմում կորցրել էր աչքը, բայց ոչ անցյալի հիշողությունը. արցախցի Ստեփանիչի մասին
Նա հրավիրեց մեզ իր սենյակ և հաստ լուսանկարչական ալբոմից ճմռթված ծրար հանեց: Մանֆրեդի նամակն էր, որը նա ուղարկել էր 2013 թվականի նոյեմբերին: Ծրարում երեք լուսանկար կար, որոնք արվել էին գերմանացի ընկերների այցի օրը` գերեզմանատանը, ինչպես նաև գերմաներենից ռուսերեն նամակի թարգմանությունը, որն ակնհայտորեն արվել էր Google Translate–ի օգնությամբ:
Թութ և կեռաս հյուրասիրելով և գրեթե նեղանալով, որ «ֆիրմային» թթի օղին հրաժարվեցինք համտեսել, Արմեն քեռին խնդրեց` եթե հանկարծ մեզանից կամ մեր ծանոթներից որևէ մեկը Գերմանիա մեկնելու լինի, զանգահարի իրեն: Նա ուզում է մեկ շիշ թթի օղի փոխանցել Մանֆրեդին: Մի վշտալի օր այդ հեղուկը օգնել էր նրան սփոփվել:
