Ուզում էի Սուրեն Այվազյանի մասին գրելիս կիրառել «հակասական անձ» արտահայտությունը, բայց ժամանակին կանգ առա։ Նա հակասական չի եղել. հակասական էր նրա հանդեպ ունեցած վերաբերմունքը և այդպիսին էլ մնում է առ այսօր` նրա մահից 9 տարի անց։
Նրա կատարած աշխատանքներին (հատկապես պատմության և ուրարտական սեպագիր արձանագրությունների վերծանման ոլորտում) տարբեր կերպ են վերաբերվում, ընդ որում ակներև են զգացմունքների բոլոր դրսևորումները` ֆանատիկ հիացմունքից, զգուշավոր և կառուցողական քննադատությունից մինչև նույնքան ֆանատիկ թշնամանք։ Բնականաբար, ֆանատիզմը, անկախ նրանից, թե որ բևեռում է, ամենաանհամոզիչ փաստարկն է, և զգուշավոր ու կառուցողական քննադատությունն է իր մեջ ճշմարտություն պարունակում։ Նրանց համար, ովքեր կարողանում են ճշմարտությունը զանազանել։
Սուրեն Այվազյանն իր կյանքի երազանքը այսպես էր ձևակերպում. «Լծից ազատագրված Հայաստան»։
Իսկ իր կյանքի ամենանշանավոր իրադարձության մասին էլ այս պատմությունն էր պատմում։
«1957 թվականին ինձ ԽՍՀՄ ԳԱ նախագահության հատուկ հրամանով ուղարկեցին ԽՍՀՄ ԳԱ կիրառական գեոֆիզիկայի ինստիտուտ` Էլբրուսի արշավին որպես ինժեներ մասնակցելու համար։ Էլբրուսի վրա` Տերսկոլի գագաթին, 1957 թվականի նոյեմբերի 7-ի լույս 8-ի գիշերը ավագ եղբորս` Հրաչիկ Այվազյանի հետ առաջին փորձարկումս անցկացրի և արդյունքի հասա, որի համար 1961 թվականին մյուս աշխատակիցների հետ մեկտեղ պետական մրցանակի արժանացա»։
Ինչ վերաբերում է ֆիզիկային, գեոֆիզիկային ու պաշտպանական ոլորտին, այստեղ նրա վաստակն ակնհայտ է և ճանաչվել է ամենաբարձր միջազգային մակարդակով։ Դրանք որևէ մեկը չի հերքում, բայց նրա` ուրարտական սեպագիր արձանագրությունների վերծանման և պատմության վերաբերյալ աշխատություններն ու դրանց ընթերցումը հին գրաբարով մինչ օրս մի շարք բևեռային հույզերի տեղիք է տալիս։ Սակայն Սուրեն Այվազյանը հայտնաբերել և պեղումներ է իրականացրել մ.թ.ա. III-I հազարամյակով թվագրվող Մեծամորի լեռնամետաղագործական օբյեկտում։
Պատմությունը ճշգրիտ գիտություն չէ և ենթարկվում է նրանց այժմեական պահանջմունքին, ովքեր իշխանություն ունեն պատմության նկատմամբ։ Պատմությունն անզոր է կամայական մեկնաբանությունների և խմբագրման հարցում։ Այդ պատճառով էլ Ուրարտուի պատմական խնդիրը` արդյոք այն գոյություն ունեցել է, թե ոչ, արդյոք հայկական է եղել, թե ոչ, մինչ օրս եղել ու մնում է վեճի առարկա։ Ցանկալի կլիներ, որ վեճերն անցկացվեին գիտական լուրջ բանավեճի շրջանակում, ոչ թե փողոցային հաշիվ պարզելու մակարդակում։
Պատմությունը միշտ հղի է սուբյեկտիվ գնահատականներով, դրանք հաստատվում կամ հերքվում են ոչ պակաս սուբյեկտիվ փաստարկներով։ Սակայն պատմությունը նաև անվիճելի փաստեր ունի, որոնք խմբագրել հնարավոր չէ, քանզի դրանք ակնհայտ են։ Եվ, օրինակ, տարակուսանք է առաջացնում, երբ հայ գիտնականներից լսում ես, որ XII-XIII դարերում գոյություն են ունեցել ինչ-որ Ադրբեջանի աթաբեկներ, թեև պետություն նշանակող նման տեղանուն միայն 7-8 դար հետո է հայտնվել։ Իհարկե, կարելի է Պարսկաստանի արվարձաններով ժամանակին դեգերող քոչվորներին վերագրել մետաղադրամ հատելու ունակությունը (և դրանով հաջողությամբ զբաղվում են պատմության կեղծարարները որոշ երկրներում), բայց հայաստանցի գիտնականներից նման բան լսելը, թեկուզ 1960-ականներին, առնվազն տարօրինակ է։
Գրածիս նպատակն ամենևին էլ Սուրեն Այվազյանի պատմական աշխատությունների ճշմարտությունը ներկայացնելն ու պաշտպանելը չէ։ Սա ավելի շուտ գիտական բանավեճերը քաղաքակիրթ վարելու կոչ է, նույնիսկ հաշվի առնելով պատմության պես առարկայի փոփոխական բնույթը։ Արտասովոր, հանդուգն վարկածները, ինչպես աստղաֆիզիկայում, այնպես էլ պատմության և բանասիրության մեջ կտրուկ են ընկալվում, բայց չի կարելի թշնամանքի վերածել։
Կոչ է այնպիսի քաղաքակիրթ ձևերին, որոնց, օրինակ, տիրապետում էին Այվազյանի թեզերին աջակցած ակադեմիկոսներ Վասիլի Ստրուվեն և Հովսեփ Օրբելին կամ Այվազյանի ատենախոս Բորիս Պիոտրովսկին։ Այդ հսկաների առաջ քաշած «դեմ» և «կողմ» փաստարկները միշտ հաշվի էին առնվում, այն էլ` մեծ երախտագիտությամբ։
Սուրեն Այվազյանի դուստրը` Նունե Այվազյանը, պատմում է, որ հայրը երբեք չէր պնդում սեփական իրավացիությունը, հակառակը, միշտ հաշվի էր առնում և համաձայնում էր մի շարք հակափաստարկների հետ։ Իսկ բարձրագոչ և անկոտրում դատողություններն ապացուցում էին, որ նա ճիշտ ուղու վրա է։ «Յուպիտեր, դու բարկանում ես, ուրեմն իրավացի չես», այս պնդումը դեռ ոչ ոք չի հերքել։
Այվազյանը անկեղծ ընդդիմություն էր դառնում ցանկացած իշխանության դեպքում` ինչպես խորհրդային, այնպես էլ երեք նախագահների (ճիշտ է` երրորդի ժամանակաշրջանում նա գրեթե չապրեց)։ Եվ ընդդիմադիր լինելն է բացասական երանգ հաղորդել Այվազյանի կերպարին։
Ցավոք, իշխանությունը սովորաբար չի կարողանում հասկանալ, որ ընդդիմությունը նրան օդի պես է պետք։ Այլակարծությունը ճնշող իշխանությունը ավելի շուտ վաղ, քան թե ուշ կհավատա սեփական անսխալականությանն ու կդեգրադացվի` ողջ-ողջ քայքայվելով և շուրջբոլորն ամեն ինչ թունավորելով։
Սրանք են հենց այն անվիճելի փաստերը, որոնք մեզ սովորեցնում է պատմությունը։ Դեռ չի եղել դեպք, որ այդպես չլինի։
