20-րդ դարի սկզբին հրատարակվող թուրքական «Ալեմտար» թերթի խմբագիր Րեֆի Ջևադ բեյն ասել է, որ իր համոզմամբ՝ հայերի նկատմամբ թուրքերի ատելությունը ոչ քաղաքական է, ոչ էլ կրոնական, այլ միայն տնտեսական:
«Ես 1915-ից հետո շրջեցի Թուրքիայով և չգտա թուրքական մի տուն, ուր չլիներ հայկական կահ կարասի, գորգեր, ունեցվածք»,-գրել է թուրք խմբագիրը:
Այդպես է նաև այսօր: Թուրք խմբագրի կարծիքը լիովին կիսում է Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող Անահիտ Աստոյանն, ով 7 տարի շարունակ հայկական, թուրքական և օտար աղբյուրներում ուսումնասիրել է 1914-23 թթ-ներին Օսմանյան կայսրությունում հայերի ունեզրկման դեպքերն ու փաստերը։ Տարիների ուսումնասիրությունից հետո գիտաշխատողը փաստում է՝ հայոց ցեղասպանության առաջնային նպատակներից մեկը հայերի հարստությունը խլելն էր, որովհետև 1-ին համաշխարհային պատերազմից առաջ հայերը` թե՛ որպես արհեստավորներ, թե՛ որպես դրամատերեր, ազդեցիկ կշիռ ունեին Օսմանյան տնտեսության համար:
Արդյունաբերությունն ու, մանավանդ, առևտուրը հայերի ձեռքում էր: Երիտթուրքական իշխանությունները խիստ մտահոգված էին, որ հայերի տնտեսական հզորացումը կբերի նաև քաղաքական հաղթանակների: Նրանք իրենց գաղտնի ժողովներում քննարկում էին հայերի վերացումով տնտեսությունը թրքացնելու և հայրերի ունեցվածքը յուրացնելու ծրագրեր:
Օսմանյան տնտեսության մեջ հայերի ներդրումը 69-80%-ի էր հասնում, իսկ օտար աղբյուրներն անգամ 90%-ի մասին են վկայում:
Ունեզրկման ծրագիրն իրականացնելու համար թուրքերն անգամ հատուկ օրենսդրություն մշակեցին: 1915 թ-ի հունիսի 1-ին հրապարակվեց «Տեղահանության մասին օրենքը», որի գործադրմամբ մեկ ու կես միլիոն հայ տեղահանվեց և բնաջնջվեց: Հունիսի 10-ին հրապարակվեց «Հայերի լքյալ գույքերի» հետ վարվելու մասին 34 հոդվածից բաղկացած հրահանգը, որից հետո նույն թվականի սեպտեմբերի 13-ին արդեն Օսմանյան խորհրդարանի մակարդակով ընդունվեց «Լքյալ գույքերի օրենքը»: Այսպիսով, օրինականացվեց հայերի լքյալ գույքի յուրացումը:
Թուրքական իշխանությունը պնդում էր, որ այս ամենը ստեղծված է հայերի իրավունքների պաշտպանության համար: Բայց դա զանգվածային կողոպուտը զսպելու և իրենց գանձանակը լցնելու համար էր արվում: Իհարկե, եղավ նաև զանգվածային վայրի կողոպուտ, որովհետև հնարավոր չէր զերծ մնալ դրանից: Նույն օրենքով յուրացվեցին նաև հայերի` դրամատներում եղած գումարները: 1,5 միլիոն հայի ունեցվածքը առասպելական թիվ էր, մարդու ուղեղի մեջ չտեղավորվող, որովհետև հարյուրամյակներով ստեղծած արժեքներ էին:
Հայտնի է, որ 1919 թ-ի ազգային միացյալ պատվիրակության թողած տեղեկագիրն արևմտահայության նյութական կորուստները այդ օրերի համարժեքով գնահատում է 15 միլիարդ ֆրանկ, բայց դա շատ մոտավոր է: Ի վերջո, հայերի ունեցվածքի կողոպուտը շարունակվեց նաև քեմալական շրջանում, այս շրջանում թալանվեցին կայսրության ամենահարուստ հայկական համայնքները` Իզմիրը և Պոլիսը. դրանք 1922թ-ին մաքրեցին հայերից ու հույներից: Իսկ հետո Օսմանյան կայսրությունն անմիջապես օրենք ընդունեց, որ հայերն իրավունք չունեն հետ գալու, նրանց նաև զրկեցին քաղաքացիությունից, և ամբողջը մնաց թուրքերին:
Անահիտ Աստոյանն իր ուսումնասիրություններից մի քանի զարհուրելի տվյալ ներկայացրեց: Կոստանդնապոլսի փոքրիկ արվարձաններում, օրինակ, ըստ թուրքական թերթի տվյալների` բռնագրավվել են հայերի ձիթենու այգիները, մի այգին ուներ 4000, մյուսը` 30 000 ձիթենի: Եվ իրենք այդ ամբողջը կտրել են, խաշնարած են, ի վերջո:
Աստոյանն ասում է` թուրքերին շատ մարդասեր չկարծեք, հայերից ով փրկվել է, փրկվել է նրանց կաշառելով: Իզմիրը չի տեղահանվել, որովհետև հույներն ու հայերը մեծ փողեր են տվել:
Ավազակախմբերում, որոնք կազմված էին բանտերից ազատված հանցագործներից, 300 000 թուրք ու քուրդ է ներգրավված եղել: Նրանց քրեական հետապնդումից ազատել են միայն մի պայմանով, որ թալանեն հայկական գյուղերը, սպանեն հայերին, բայց թալանածի կեսը կենտրոն ուղարկեն: Թուրքական «Սաբահ» թերթը վկայում է, որ ամեն մի հանցագործ 15 000 հնչուն ոսկի է ստացել: Իսկ պայքարելն ահավոր դժվար, գրեթե անհնար էր, որովհետև Ցեղասպանությունը փայլուն ծրագրված էր` սկզբում զրկել են մարտական ուժերից` 300 000 զինվոր տարել են բանակ, հետո ազգին զրկել են մտավորականությունից, ապա` հավաքել զենքերը: Հետևը սուր, առաջը` ջուր, հայերն այլընտրանք չունեին:
Անտանտի երկրների ճնշման տակ 1920թ-ի հունվարի 8-ին Օսմանյան կայսրությունը որոշում ընդունեց վերապրածներին վերադարձնել իրենց ունեցվածքը և հատուցում տալ: 1920թ-ի Սևրի դաշնագիրն անվավեր ու անօրինական համարեց թե՛ տեղահանության և թե՛ լքյալ գույքերին տիրանալու օրենքները: Հայերը, հավատալով եվրոպացիներին, խանդավառված վերադարձան: Միայն Կիլիկիա վերադարձավ 160 000 հայ` հույս ունենալով, որ անկախություն ձեռք կբերեն: Անահիտ Աստոյանը փաստում է, որ այդ ժամանակվա Պոլսո մամուլում զետեղված է պարտված Թուրքիայի խոստովանությունը:
Թուրքական պետությունն այդ ժամանակ ահռելի պարտքերի տակ էր, բացի դա, ներգրավվել էր պատերազմում ու պարտվել: Ահռելի ռազմական տուրքերը, պատերազմական ծախսերը,ամբողջը հայկական ունեցվածքով է մարվել: Միայն 5 միլիոն հնչուն ոսկի վճարել են որպես ռազմատուգանք, և թուրքերն իրենք են խոստովանել, որ դա հայերի լքյալ գույքերից ստացված գումարն է:
Թուրք պատմաբան Ալիսա Չաթինօղլուն տպագրել է 1914-18 թվականների թուրքական պետական բյուջեի աճը: Այն աննախադեպ աճ է արձանագրել հայկական ունեցվածքի հաշվին:
Քեմալն ազգայնական շարժման մասնակիցներին ասում էր. «Էֆենդիներ, դուք մեզ պիտի օգնեք, վաղը հայերը հետ կդառնան և ձեր վերցրածը հետ կուզեն: Ու բոլորը դուրս եկան իրենց իսկ ավարը պահպանելու. դրա համար քեմալական ջարդերն ավելի սարսափելի էին: Նրանք խնդիր ունեին նաև իրենց գողացած հայ կանանց ու որբերին պահելու: Ըստ Մորգենթաուի տվյալների` 250 000 հայ կին է եղել թուրքական հարեմներում, որոնց հաճախ վաճառել են:
Հայերի ունեցվածքի կողոպուտին մասնակցել են նաև օտարները` մանավանդ եվրոպական ապահովագրական ընկերությունները, որոնք գործում էին Թուրքիայի տարածքում: Անահիտ Աստոյան ասում է, որ իր ուսումնասիրությունների արդյունքում գտել է 63 օտար ապահովագրական ընկերություն, որոնք յուրացրել են մեր ունեցվածքը: Դրանց թվում են` ամերիկյան հայտնի «Նյու-Յորք լայֆը», ֆրանսիական «Յունյըն», «Լա Ֆոնսիերը», 22 անգլիական ընկերություն և այլն: Հայերը չեն վստահել թուրքերին և ապահովագրել են իրենց կյանքն ու ունեցվածքը օտար գործակալություններում: Նույնկերպ են վարվել նաև օտար դրամատները, որտեղ յուրացվել են տեղահանված հայերի հսկայական գումարները:
