Լաուրա Սարգսյան, Sputnik Արմենիա
Ֆրանսիայում հայտնի գործարար Նշան (Ջեբրայիլ) Բահադուրյանն ընկերասիրության ու հայկական հյուրընկալության շնորհիվ Լիոնում 60 ընտանիքի կյանք է փրկել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին։ Դեռ XX դարի 20-ականներին նրա աջակցությամբ էլեկտրականություն է անցկացվել թուրքական քաղաքներից շատերում։
Ցեղասպանության տարիներ…
Նշան Բահադուրյանը ծնվել է Կենտրոնական Անատոլիայի Աքսարայ քաղաքում XX դարի սկզբին։ Բահադուրյանները, ինչպես նաև այդ ժամակաշրջանի հայերից շատերը զգացել են Հայոց ցեղասպանության սարսափը։ Նշանի որդին` Արման Բահադուրյանը, Sputnik Արմենիայի թղթակցին պատմել է ընտանեկան պատմությունը։
«Պապս մահացել է Դեր Զորի անապատում, իսկ տատս երեխաների հետ կարողացել է հասնել Դամասկոս, այնտեղից էլ` Բեյրութ։ Բեյրութում հորս առաջարկել են Նշան անունը փոխել Ջեբրայիլով։ Այն ժամանակ համարվում էր, որ այդ անունը կրողները բախտավոր են լինում», — ասաց Բահադուրյանը։
Ընտանիքը հիմնավորվել է Բեյրութում, Ջեբրայիլը տասը տարեկանից աշխատել է ու օգնել ընտանիքին. մայրը գիշերը հաց է թխել, որդին այդ հացը քաղաքի նավահանգիստներում վաճառել է ամերիկացի զինվորներին։ Նրանք նկատել են հայ պատանու ժրաջանությունը և ԱՄՆ մեկնելուց առաջ գնացել են Նշանի մոր մոտ` տղային իրենց հետ տանելու թույլտվություն ստանալու համար։ Պատասխանը բացասական է եղել. մայրը չի ուզել, որ ընտանիքը զրկվի կերակրողից։
Ընտանիքը հազիվ է ծայրը ծայրին հասցրել։ Շուտով Նշանի եղբայրներին ու քրոջը ֆրանսիացիները նավով տարել են Լիոն։ Նշանը մոր հետ Աքսարայ է վերադարձել։ Որոշ ժամանակ անց Լոգոֆետ անունով տեղացի գործարարներից մեկը նրան աշխատանքի է վերցրել։ Նրա մոտ երկար տարիներ աշխատելուց հետո Նշանը մեծ հաջողությունների է հասել ու դարձել Լոգոֆետի գործընկերը` գլխավորելով ընկերության ստամբուլյան մասնաճյուղը։
«Հայրս հնարամիտ էր։ Նա նույնիսկ հաջողացնում էր Ռուսաստանից նավթ բերել Ստամբուլ։ Նրա օրոք Թուրքիայի մի շարք քաղաքներում էլեկտրականություն է անցկացվել։ Դրա համար հայրս մասնագետներ է հրավիրել Ֆրանսիայից։ 23 տարեկանում նա արդեն վայելում էր թուրքերի հարգանքը, և նրա համար բաց էին բոլոր դռները», — ասաց Բահադուրյանը։
Որոշ ժամանակ անց Նշանը որոշել է այցելել եղբայրներին ու քրոջը, որոնց ավելի քան տասը տարի չէր տեսել։ Նա նախատեսել էր մեկ ամիս մնալ Լիոնում, բայց եղբայրներն ու քույրը համոզել են չհեռանալ, քանի որ այդ ժամանակ հայերի համար վտանգավոր էր Թուրքիայում ապրելը։ Նրանք կարծում էին, որ երբ թուրքերը Նշանի կարիքն այլևս չունենան, կվերացնեն նրան։
«Հայրս գործընկերոջը նամակ է գրել. «Արցունքն աչքերիս գրում եմ, որ այլևս չեմ վերադառնա։ Շնորհակալ կլինեմ, եթե ուղարկես խնայողությունների իմ բաժինը»», — պատմեց Բահադուրյանը։
Առանց լումայի ու լեզվի իմացության, բայց ապրելու ցանկությամբ
Նշանը, որ միայն թուրքերեն գիտեր, ստիպված էր ամեն ինչ զրոյից սկսել Լիոնում։ Օսմանյան կայսրությունում իրագործվող ջարդերից փախած տեղացի հայերը հազիվ էին ծայրը ծայրին հասցնում։ Նա սկսեց ամեն կիրակի այցելել հայկական եկեղեցի, որտեղ մտերմացավ հոգևորականների հետ։ Այնտեղ նրան աշխատանքի վերցրին և ֆրանսերեն ու հայերեն սովորեցրին։
Լոգոֆետը չէր մոռանում հայ գործընկերոջը։ Նա նամակներ էր գրում Նշանի մորը։ Արդյունքում 1932 թվականին Լոգոֆետի աղջիկն ամուսնացավ Նշանի հետ։ Բահադուրյանների առաջնեկը ծնվեց 1938 թվականին, Արման Բահադուրյանը` 1942-ին, 1945-ին ևս մեկ որդի ունեցան, 1950-ին էլ` դուստր։
Արմանի հոր գործերը հետզհետե սկսեցին կարգավորվել, և նա 60 քառակուսի մետրանոց կրպակ բացեց։ Հիմա դրա տեղում 1000 քառակուսի մետր մակերեսով խանութ է։ Նշանն ակտիվ դերակատարություն ունեցավ նաև հայ համայնքի կյանքում, և նրան նշանակեցին Լիոնում Հայ առաքելական եկեղեցու վարչական խորհրդի նախագահ։
Հայկական սուջուխը 60 ընտանիքի կյանք փրկեց
Բահադուրյանների կրպակը գերմանացի զինվորների սիրած վայրն էր. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին այստեղից էին համեմունքներ էին գնում։
«Հայրս գրկաբաց էր դիմավորում հաճախորդներին։ Ի դեպ, ես այսօր շարունակում եմ այդ ավանդույթը։ Նա խանութի այցելուներին մի կտոր բաստուրմա կամ սուջուխ էր հյուրասիրում։ Այսպես նա ընկերացավ գերմանացի գեներալի հետ։ Նա իր այցեքարտը տվեց հորս ու ասաց, որ հարկ եղած դեպքում կարող է դիմել իրեն», — պատմեց Բահադուրյանը։
Մի անգամ Նշանի մոտ հայ կանայք եկան ու արցունքն աչքերին օգնություն խնդրեցին։ Պարզվեց` 60 ընտանիքի, որոնց շարքում իտալացիներ, հայեր և հրեաներ կային, գերմանացիները պատրաստվում էին ստիպողաբար տեղափոխել Գերմանիա։ Երկրորդ համաշխարհայինի տարիներն էին։ Նշանի կրպակի դիմաց դպրոց կար, որտեղ տեղակայվել էին ֆրանսիացի զինվորները։ Նշանը գնաց նրանց մոտ։ Ֆրանսիացի զինվորականների ղեկավարը 20 տարեկան երիտասարդ էր։ Ի պատասխան Նշանի խնդրանքի` նա անզորությամբ թափահարեց ձեռքերը։
«Այն ժամանակ հայրս ցույց տվեց գերմանացի գեներալի այցեքարտը։ Ֆրանսիացին պարզապես ապշեց ու ասաց, որ կօգնի։ Նրանք միասին գեներալի մոտ գնացին», — ասաց Բահադուրյանը։
Գեներալն իր խոսքի տերն եղավ. 60 ընտանիքի (մեծ մասամբ հրեաների) ուղևորությունն իսկական հոլիվուդյան սցենարով բեմադրվեց։ Առավոտյան 60 ընտանիքի անդամները նստեցին Գերմանիա ուղևորվող գնացք, բայց մյուս կողմից գերմանացի զինվորականների օգնությամբ դուրս եկան գնացքից։
«Մի կտոր հայկական սուջուխն ավելի քան 200 մարդու կյանք փրկեց», — կատակեց Բահադուրյանը և ավելացրեց, որ հայրը հաճախ էր պատմում այդ պատմությունը, բայց իրենք այն ժամանակ առանձնապես ուշադրություն չէինք դարձնում դրան։ Հնարավոր է` մինչև վերջ չէին հասկանում հոր արարքի նշանակությունը։
Հասկացան Նշանի մահից հետո
Նշանը մահացել է 1990 թվականին։ Հուղարկավորության օրը որդին նամակ է ստացել Լիոնի քաղաքապետարանից։ Քաղաքապետը խնդրում էր, որ ճաշից հետո որդին գնա խանութի դիմաց գտնվող դպրոց։ Դահլիճում ավելի քան 100 մարդ էր հավաքվել։
«Քաղաքապետը ներկաներից մեկին մեդալ հանձնեց Հոլոքոստի ժամանակ բազում հրեաների կյանքը փրկելու համար։ Սկզբում մենք չհասկացանք` ով է այդ մարդը։ Բայց նա բեմ դուրս եկավ ու բոլորին պատմեց հորս պատմությունը», — ասաց Բահադուրյանը։
Պարզվեց` դա հենց այն 20-ամյա ֆրանսիացի զինվորն էր, որը Նշանի հետ գերմանացի գեներալի մոտ էր գնացել։
2006 թվականին խանութի հրապարակն ու փողոցը վերանվանեցին Նշան Բահադուրյանի անունով։
