Հետախույզը լինել նշանակում է ունենալ հատուկ կենսակերպ: Եզակի անձանց է հաջողվում այդպես ապրել, ասում էր լեգենդար «Ամիր», լուսահոգի Գևորգ Վարդանյանը, դրա համար պետք է «յուրահատուկ կեցվածք» ունենալ: Հայերը միշտ հայտնի են եղել անվախ մարտիկներով, բայց այն, որ փոքր ժողովուրդը միայն 20-րդ դարի առաջին կեսին տվել է շուրջ 60 հետախույզ, զարմանալի փաստ է:
Եթե ներկայացնել ըստ ժամանակագրության, ապա հաշվետվությունը պետք է սկսել Յակով (Հակոբ) Դավթյանից, ով 1920թ-ի դեկտեմբերի 20-ին նշանակվել է Համառուսական արտակարգ հանձնաժողովի ղեկավարի պաշտոնակատար. այդ ամսաթիվը ընդունված է համարել խորհրդային արտաքին հետախուզության ծննդյան օրը: Նա բաժինը ղեկավարել է Դավիդով ազգանվան տակ, նրան այդ պաշտոնում փոխարինել է Ռուբեն Կատանյանը՝ հին բոլշևիկ, կուսակցության անդամ հեռավոր 1903թ-ից:
Ավելի քան 60 հետախույզների շարքում է նաև Աղայանցների ընտանիքը: Հինգ եղբայր և քույր, որոնք սկսել են ծառայությունը 1920-30թթ-ի խորհրդային հետախուզական մարմիններում և պետական անվտանգությունում: Լեգենդ է դարձել Իվան Աղայանցը, որը 1926թ-ին կոմերիտական կարգադրագրով կառուցել է Հայաստան ձգվող երկաթուղի, այնտեղ նրան հավաքագրել են Իրանում գաղտնի աշխատանքի համար: Անկասկած, նրա աշխատանքը դուր է եկել ղեկավարությանը, այլապես չէին ուղարկի սովորելու միանգամից վեց օտար լեզու՝ անգլերեն, իսպաներեն, իտալերեն, ֆրանսերեն, պարսկերեն և թուրքերեն: Էլ ինչ հետախույզ` առանց լեզուների իմացության:
Ամենախոշոր հետախույզների մասին զրույցը դեռ առջևում է, ուստի սահմանափակվեմ միայն փառավոր կենսագրությունները նշելով: Այսպես, 1941թ-ի օգոստոսին Աղայանցին գործուղել են Իրան` սկզբում որպես ռեզիդենտ, իսկ հետո էլ որպես արտաքին հետախուզության գլխավոր ռեզիդենտ: Այնտեղ նա ղեկավարել է մյուս ռեզիդենտներին և, մասնավորապես, Վարդանյանի խումբը:
Ասել ծեծված արտահայտություններ այն մասին, որ այդ ամենը բարդ և պատասխանատու է եղել, նշանակում է ոչինչ չասել: Դա սարսափելի բարդ և անհավանական պատասխանատու գործ է, հատկապես նրանց աշխատանքը 1943թ-ի վերջին երեք միութենական պետությունների առաջնորդների Թեհրանի համաժողովի ընթացքում և դրա նախապատրաստության ժամանակ: Աղայանցին և Վարդանյանին հաջողվել է բարդագույն պարտիա շահել գերմանական ռեյխի մոտ՝ ի դեմս Օտտո Սկորցենիի. նախապատրաստվել է մահափորձ Ստալինի, Ռուզվելտի և Չերչիլի դեմ:
Չափազանցություն չէ, երբ մենք պնդում ենք, որ երեք ղեկավարների ճակատագիրը գտնվել է նաև հայ հետախույզների ձեռքերում, և նրանք փրկել են նրանց կյանքը: Ռեժիսորներ Ալովի և Նաումովի հայտնի «Թեհրան-43» ֆիլմը՝ Կարվարենցի երաժշտությամբ և Ազնավուրի երգերով, պատմում է հենց այդ մասին: Ով չի դիտել ֆիլմը, թող անպայման նայի, թեև սա սերիալ չէ հուզաշատ տնային տնտեսուհիների մասին:
Արդեն հինգերորդ անգամ Ամիրին «լեգենդ» եմ անվանում, բայց կարելի է նաև տասնհազարերորդ անգամ դա անել, որովհետև դա հենց այդպես էլ կա: Նա հետախուզությունում հայտնվել է 17 տարեկանում և այնտեղ աշխատել ողջ կյանքը, բայց չէ՞ որ հետախույզը սակրավորի նման միայն մեկ անգամ է սխալվում: Նրա մարտական ուղու մեծ մասը գաղտնի է, և անհայտ է՝ երբևէ կգաղտնազերծվի՞: Ամեն դեպքում, Վարդանյանը հարցազրույցներից մեկում ասել է. «Կան բաներ, որոնք երբեք չեն բացահայտվի, երբե՛ք: Հնարավոր է, շատ քիչ ինչ-որ բան: Նույնիսկ Թեհրանի գործողություններում այնքան բան կա, որի մասին չի ասվել և անձեռնմխելի է մնացել… Թեև ֆիլմեր են նկարահանվել, գրքեր են գրվել»:
Ամիրի խմբի ամենաակտիվ անդամներից մեկը եղել է նրա մտերիմ ընկեր Հովհաննես (Օնիկ) Փահլևանյանը: Գոհարը՝ Օնիկի քույրը, որի հետ Ամիրը ծանոթացել է, երբ աղջիկը 15 տարեկան էր, դարձել է նրա կինը և զինակիցը: 1942թ-ից Գոհարն աշխատել է ամուսնու կողքին: Նրանք ամուսնացել են Թեհրանում 1946թ-ին և ևս վեց տարի աշխատել են Իրանում:
Միայն 40 տարի անց՝ 1984թ-ին, Գևորգ Վարդանյանին շնորհում են Խորհրդային միության հերոսի կոչում, իսկ Գոհար Վարդանյանին պարգևատրում են Կարմիր դրոշի շքանշանով, և Ամիրը դառնում է առաջին խորհրդային հետախույզը, որը հերոսի կոչում է ստանում խաղաղ ժամանակ:
Հետախույզների ընտանիքը վերջին գործուղումից վերադարձել է 1986թ-ին, և հենց այդ ժամանակ ԽՍՀՄ ԱԱԿ նախագահ Չեբրիկովը Վարդանյանին հանձնել է հերոսի ոսկե աստղ, Լենինի, Կարմիր դրոշի, Հայրենական պատերազմի 2-րդ աստիճանի շքանշաններ, «Խիզախության համար», «Կովկասի պաշտպանության համար», «Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակի համար» մեդալներ: Միայն այդ ժամանակ էր հնարավոր դարձել դա անելը:
Խորհրդային ամենակարևոր հետախույզներից էր Հայկ Հովակիմյանը, որն աշխատել է «Գենադի» անվան տակ: Հենց նա է առաջինը հաղորդել, որ ամերիկացիներն ատոմային ռումբ եմ մշակում, իսկ հետո մտածել, նախագծել և իրականացրել Enormous գործակալային գործողությունը. դա թույլ է տվել Խորհրդային Միությանը ստեղծել սեփական ատոմային զենքը ռեկորդային կարճ ժամկետում:
1949թ-ի օգոստոսի 29-ին Սեմիպալատինսկի զորավարժարանում բացառիկ գաղտնիության պայմաններում առաջին անգամ փորձարկվել է առաջին խորհրդային ատոմային ռումբը: Մոսկվան պաշտոնապես հայտարարել է այդ իրադարձության մասին միայն սեպտեմբերի 23-ին, բայց Վաշինգտոնում, իհարկե, արդեն բոլորը գիտեին. ամերիկացիները մթնոլորտի վերին շերտերից արված լուսանկարներ ունեին և այդ լուսանկարներում, անկասկած, երևացել է ատոմային սունկը:
ԱՄՆ-ն` Թրումենի գլխավորությամբ, շփոթված էր, չէ որ նրանք լիովին համոզված էին, որ ատոմային զենքի նրանց մենիշխանությունը կպահպանվի առնվազն մինչև 1960թ-ի սկիզբը: ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունների շտապ խորհրդակցությունը գումարվել է միակ հարցը քննարկելու համար՝ ինչպե՞ս կարող էր դա տեղի ունենալ:
Արդյունքում Գենադի-Հայկ Հովակիմյանի «բարեհաճությամբ» գլուխներ են թռչել. առաջին հերթին ազատվել է ԿՀՎ տնօրեն Հիլենկոտերը, որը դեռ մեկ տարի առաջ պնդում էր, որ Խորհրդային միությունը 1950-ականների կեսերից շուտ չի կարող ատոմային ռումբ ստեղծել: Իսկ ամերիկյան հետախուզության գեներալ Ուիլյամ Դոնավանը շատ բանի մասին գլխի է ընկել, բայց շատ բան չի էլ իմացել և այդ ժամանակ լռել է, ինչը, հնարավոր է և, փրկել է Հովակիմյանին:
«Գենադին» շարունակել է աշխատել ԱՄՆ-ում, այնտեղ դարձել է քիմիայի դոկտոր, և նրա գործակալային աշխատանքը սկիզբ է դրել ԽՍՀՄ-ում սկզբունքորեն նոր գիտահետազոտական ինստիտուտների, կոնստրուկտորային բյուրոների և բացարձակ գաղտնի փորձարարական գործարանների կայացմանը:
Կարելի է շատ բան պատմել, օրինակ, Միխայիլ Ալավերդյանի («Զիման»), Հմայակ Կոբուլովի և մյուսների մասին: Այդ պատմությունները շատ առումներով գրված են, ի տարբերություն հայ հետախույզների պատմությունների, որոնք աշխատել են «Ախուրյան», «Օլաֆ», «Մոխրոտիկ», «Սկիֆ» և այլ ծածկանունների տակ: Շատ բան առաջիկայում չի գաղտնազերծվի, ինչ-որ բան այդպես էլ կմնա անհայտ, իսկ բաց աղբյուրներում չափազանց հետաքրքիր տեղեկատվության մի մեծ մաս չկա:
Մնում է հուսալ, որ հայ հետախույզների ուշագրավ, հնարավորինս լիարժեք պատմությունը հասանելի կլինի մեզ, թեկուզ առանց մանրամասների:
