Սուրբ Խաչ Հայոց եկեղեցին՝ այսպես էր կոչվում հեքիաթային Վենետիկի սրտում ծվարած հայոց վանքը, Եվրոպայի ամենահին գործող հայկական եկեղեցին է: Այն սկսել են կառուցել 1500 թ.-ից: Վերջնական տեսքի հասնելու համար Սուրբ Խաչն իր ժողովրդի պես քարքարոտ ճանապարհով է անցել: Եկեղեցու կառուցապատումը մի քանի փուլով է իրականացվել:
Բայց ամեն ինչի մասին հերթով:
Կիլիկյան հայերի հետ սերտ առևտրային ու ոչ միայն առևտրային կապերի մեջ գտնվող վենետիկցիներն այնքան են սիրել ու վստահել նրանց, որ Վենետիկի ամենակենտրոնական հատվածներից մեկում դոժերից մեկն այս տարածքը նվիրել է բարեկամ հայերին: 11-րդ դարից Վենետիկում հաստատված հայ համայնքի համար տարածքը սկզբում ծառայել է որպես մշակութային օջախ և կրել «Հայոց տուն» անվանումը:
Վենետիկյան այս թաղամասում միջնադարում բացառապես հայեր էին ապրում: Բոլոր տները պատկանում էին հայերին, այդ պատճառով փողոցը ստացել է Հայկական փողոց՝ Galli dell Armeni անվանումը:
Ու հենց նույն փողոցում հառնում էր հայերի հավաքատեղին, նրանց ինքնության պահպանման երաշխիքը՝ «Հայոց տուն» մշակութային օջախը:
1496թ.ին խոշոր հրդեհը հիմնահատակ ավերել է «Հայոց Տունը»: Բայց վենետիկահայերը չեն հանձնվել, փոխարենը նրանք փայտաշեն մատուռ են կառուցել, որն էլ դարերի ընթացքում վերափոխվել է քարաշեն եկեղեցու: Ու միայն 1680թ.-ի վերակառուցումից հետո եկեղեցին ստացել է վերջնական, ներկա տեսքը՝ երեք խորանով, գմբեթավոր՝ վենետիկյան բարոկկո ոճով։
Կաթոլիկ հայերին ծառայող կաթողիկե Սուրբ Խաչ Հայոց եկեղեցին 1740 թվականին անցնում է Մխիթարյան Միաբանության ենթակայության տակ: Այն առ այսօր պատկանում է Վենետիկի Սուրբ Ղազարում 1717 թվականից գործող Մխիթարյան միաբանությանը:
Ինչպես ընդունված է հայոց եկեղեցիներում, Սուրբ Խաչի նախամուտքում էլ գերեզմանաքարեր են. այստեղ հանգչում են այն երևելիները, ովքեր ներդրում են ունեցել մշակութային օջախի ու եկեղեցու կառուցման ու պահպանման գործում:
Այսօր, ցավոք, Սուրբ Խաչ հայոց եկեղեցին բաց է լինում միայն ամսվա վերջին կիրակի օրերին: Այդ օրերին այստեղ սակավաթիվ հայ համայնքի ու նաև հայկական հոգևոր կյանքով հետաքրքրվող զբոսաշրջիկների համար պատարագ է մատուցվում:
Բարեբախտաբար, Վենետիկում էի հայտնվել այն ժամանակահատվածում, երբ եկեղեցում ցուցադրվում էր Վենետիկի այս տարվա Բիենալեի հայկական տաղավարի մի հատվածը, և այն գրեթե միշտ բաց էր:
Բիենալեի մյուսը հատվածը Վենետիկի Մուրադ Ռափաելյան վարժարանի Հայելիներով սրահում էր: Լավագույն տասնյակի մեջ հայտնված մեր տաղավարում հիմնականում ցուցադրված են Ժան Պողոսյանի կրակով ու մոխրով արված ինքնատիպ գործերը:
Իսկ եկեղեցու պատմությունն, այսօրվա վիճակն ու Բիենալեի հայկական տաղավարի հաջողություններն ինձ սիրով ներկայացրին Վենետիկի Բիենալեի հայկական տաղավարի պատասխանատուներ Եսայի Նահապետյանն, ով նաև եկեղեցու դպիրն է, և Սյուզի Առաքելյանը:
Վենետիկի Սուրբ Խաչ հայոց եկեղեցում վերջին քայլն արցունքակալված աչքերով գրառումս է՝ իրենց հյուրերի մատյանում: Եվ ինչպես կարող է հպարտությունից լացը չսեղմել կոկորդդ, երբ աշխարհի ցանկացած անկյունում հանդիպում ես հայկական հետքի: Ամենուր հայտնվելով՝ մեր հայրենակիցները շենացրել, ստեղծել են մշակութային, կրթական ու հոգևոր օջախներ, որ այնտեղ հայտնվողներն, անպայման, զգան՝ այստեղ հայերն են եղել ու կան:
