ԵՐԵՎԱՆ, 16 հունիսի — Sputnik, Լաուրա Սարգսյան. Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության գլխավոր գաղափարախոսներից և կազմակերպիչներից մեկը` Իսմայիլ Էնվերը, մահացել է Տաջիկստանում, խորհրդային հրամանատարի ձեռքով։ Նրա մահվան պատմությունը Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում պատմել է լրագրող Փիրուզ Ումարզոդան (Դուշանբե)։
«Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված հոդված գրելու հանձնարարություն ստացա և որոշեցի գնալ պատմության հետքերով պարզելու համար, թե ինչպես է մահացել Էնվեր փաշան` Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներից մեկը», – ասաց Ումարզոդան։
Էնվեր փաշայի ծրագրած սպանության մանրամասները լրագրողին պատմել են Բալջուվան գյուղի բնակիչները։ Նա մահացել է 1922 թվականին օգոստոսի 4-ին, տեղի բնակիչների տվյալներով` ռուս հրամանատարի ձեռքով, Իդի Կուրբան տոնի ժամանակ (Կուրբան Բայրամ` զոհաբերության տոն – խմբ.)։
Այլ աղբյուրների համաձայն` Կարմիր բանակի հայ հրամանատար Յակով Մելքումովն է սպանել Թուրքիայի ռազմական նախարար Էնվեր փաշային, որը 20-ականների սկզբին Թուրքմենստանում գլխավորել է հակախորհրդային շարժումը։
Էնվեր Փաշան 1921 թվականի հոկտեմբերին մեկնել է Բուխարա (այժմ Տաջիկստանի տարածք), որտեղ գործուղվել էր Մոսկվայի որոշմամբ։ Խորհրդային իշխանությունը ցանկանում էր, բասմաչներին Կարմիր բանակի կողմ քաշել։ Սակայն արդեն այդ ժամանակ Էնվերը ծրագրում էր անցնել բասմաչների կողմ, և արդյունքում միացավ նրանց կարմիրների դեմ պատերազմում։ Խորհրդային իշխանությունն այդ դավաճանությանը յուրովի պատասխան տվեց` որոշելով ոչնչացնել նախկին դաշնակցին ու թշնամիների առաջնորդին։
1922 թվականի օգոստոսի 4-ին թուրք գեներալ Էնվեր փաշան և Բալջուվանի գլխավոր հրամանատար Դավլաթմանդ–բին բուզքաշի էին (այծակռիվ) դիտում։ Դա Արևելյան Բուխարայում Էնվեր փաշայի առաջին Կուրբանն էր։ Իսկ կարմիր բանակայիններն այդ ժամանակ սեփական «բուզքաշին» էին նախապատրաստում։ Մի քանի զինվորներ նախապես հասցրել էին խառնվել տեղի բնակչությանը։ Փաշայի վրա հարձակումը ծրագրվել էր իրականացնել հենց տոնակատարության ժամանակ։
Բոլշևիկ հրամանատարներից մեկը, համոզված լինելով, որ իրեն որպես յուրայինի են վերաբերվում, նույնիսկ մրցման դուրս եկավ տեղի բնակիչների հետ։ Այդ պահին Էնվերին երկու լուր հայտնեցին` ռուսները շրջապատել են և «ջիգիթներից» մեկն իրականում «գյավուր» է։ Էնվեր փաշան ցատկեց ձիու վրա, բռնեց «կարմիր» հրամանատարին, դրեց թամբին ու հեռացավ։ Ավելի ուշ հենց այդ հրամանատարն էլ սպանեց նրան կոշիկի մեջ պահված զենքով։
Բալջուվանի բնակիչներն այսօր այսպես են հիշում ու ներկայացնում Էնվեր փաշայի սպանության պատմությունը։
Փաշային վերահուղարկավորեցին Ստամբուլում 1996 թվականին, այն բանից հետո, երբ Տաջիկստանը Էնվեր փաշայի աճյունը հանձնեց Թուրքիային։
