Գրեթե 30 տարի շարունակ ամբողջ աշխարհի հայերը մայիսի 9-ին եռատոն են նշել՝ Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակը, Արցախի բանակի ձևավորման օրն ու Շուշիի ազատագրումը։ Ամենք տարի «Հարսանիք լեռներում» գործողության մասնակիցները նախկին հրամանատարի՝ գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադևորսյանի (Կոմանդոսի) հետ մեկնում էին Շուշի, նշում էին և անպայման այցելում Ղազանչեցոց Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի, որի բակում միշտ կարելի էր հանդիպել մարտական ընկերներին։
Այս տարի առաջին անգամ այդ օրը կանցնի առանց Տեր-Թադևոսյանի և առանց Շուշիի։ Արցախյան վերջին պատերազմից հետո քաղաքն Ադրբեջանի վերահսկողության տակ է անցել, բայց վետերանները հիշում են, թե ինչպես էին գրավում այն 1992թ․-ին և գիտեն, թե ինչ են անելու այս տարի։
Կյանքի կեսը Շուշիում
Մայիսի 9-ը շուշեցիների սիրելի տոնն էր։ Տոնակատարությունները սկսվում էին վաղ առավոտյան և ավարտվում կեսգիշերից հետո։ Բացի պաշտոնական արարողություններից, նշում էին նաև յուրաքանչյուրի տանը՝ ճոխ սեղանով։ Այդպես էր նաև Սարո Սարյանի ընտանիքում։ Նրա ընտանիքն Արցախ էր տեղափոխվել Բաքվի ջարդերից հետո։
Նա ինքը Արցախյան առաջին և երկրորդ պատերազմների մասնակից է և հիշում է, թե ինչպես էին հայերն ամբողջ աշխարհից գալիս Արցախ՝ հուսալով միանալ Շուշին ազատագրող վաշտերին և անհապաղ մեկնել մարտական գործողությունների։ Սարյանն էլ Ռուսաստանում ուսումն ավարտելուն պես միացավ հայրենիքի պաշտպաններին։ Նա մարտնչել է Ջանասան-Քեսալար ուղղությամբ՝ լեգենդար հրամանատար Յուրա Հովհաննսիյանի 26-րդ դիրքում։ Հովհաննիսյանի պահուստային ստորաբաժանումը պահում էր թիկունքը, և թշնամին չկարողացավ քաղաք մտնել։
«Եթե մինչև Շուշիի ազատագրումը նախատեսում էի ուսումս շարունակել Սանկտ-Պետերբուրգում, ապա հետո ուղղակի սիրահարվեցի քաղաքին, դրա կամարների անկշռությանը։ Ներքին ձայնս ասաց․ «Դու պետք է մնաս»։ 30 տարի մնացի, երեխաներիս մեծացրի և տուն կառուցեցի։ Այն, ինչ տեղի ունեցավ անցած տարի, ամենասարսափելի երազում էլ չէինք կարող պատկերացնել»,-պատմում է նա։
Սարյանին Շուշիի հետ կապում են ոչ միայն վերջին 30 տարիներին և ազատագրման մասին հուշերը, այլև գենետիկ հիշողությունը, քանի որ նրա ընտանիքն այդ քաղաքում ապրել է դեռ 1920թ․-ի ջարդերից առաջ։ Նրա տատիկը հաճախ էր պատմում քաղաքի, շուշեցիների և ջարդերի մասին։ Այն ժամանակ նրա պապը վերադարձել էր ծխացող քաղաք՝ գորգերը փրկելու, իսկ ինքն անգամ ամենաթանկը վերցնել չհասցրեց՝ մարտական դիրքերում էր։ Կինը լքել էր տունը ուժգին ռմբակոծությունից հետո՝ չհասցնելով վերցնել անգամ փաստաթղթերի և զարդերի մի մասը։
-Ի՞նչը կվերցնեիք առաջին հերթին։
-Հորս ձեռագրերն ու լուսանկարները։ Մենք կարողացել էինք դրանք բերել Բաքվից, բայց այս անգամ հավատում էինք, որ կվերադառնանք։
Ադրբեջանցիները գերեզմանաքարերն օգտագործում են Շուշի տանող ճանապարհի շինարարության համար
-Մայիսի 9-ը նշելո՞ւ եք։
-Այո, ինչպես նշել ենք, այդպես էլ շարունակելու ենք։ Դա շատ կարևոր օր է։
Երկու եղբայր՝ Շուշիի համար մարտում
Արարատ Խանդոյանը գրեթե ամեն տարի մարտական ընկերների և ավագ եղբոր՝ Արայիկի հետ, որը հայտնի էր Միայնակ Գայլ անունով, մեկնում էր Շուշի՝ մայիսի 9-ը նշելու։ Միայն 2020թ․-ին չկարողացավ անել դա՝ համավարակի պատճառով։
Մայիսի 9-ը նրա համար ասոցացվում է Շուշիում Պարգև Մարտիրոսյանի առաջին աղոթքի, համընդհանուր ուրախության հետ։ Նրանք տների դարպասներին իրենց անուններն էին գրում, որպեսզի վերադառնան և հաստատվեն քաղաքում։
«Դա կարևոր իրադարձություն էր, քանի որ ջարդի ենթարկված հայն ազատագրում էր իր քաղաքը և բացում թևերը։ Մենք պետք է միշտ հիշենք նրա մասին, որպեսզի վերադառնանք»,-ասաց նա։
«Հարսանիք լեռներում» գործողությունը մայիսի 2-ին էր նախատեսված, բայց ձյուն եկավ, և այն մի քանի օրով հետաձգեցին։ Կամավորներին դա չշփոթեցրեց։ Համընդհանուր ոգևորություն կար։ Կամավորները մարտի էին նետվում, և ոչ ոք մահվան մասին չէր մտածում։ Խանդոյան եղբայրներից յուրաքանչյուրը մյուսին համոզում էր, որ մարտին չմասնակցի, որպեսզի մեկի զոհվելու դեպքում մյուսը հոգ տանի ընտանիքի մասին։
Բայց երկուսն էլ չզիջեցին։ Արարատը հիշում է, որ քաղաքի ազատագրումից հետո մեծագույն ցանկությունը եղբորը ողջ գտնելն էր։ Արայիկը թեթև վիրավոր էր, բայց ողջ էր։ «Վերջին անգամ Շուշիում եղել եմ վանքի ռմբակոծությունից հետո (2020թ․-ի հոկտեմբեր)։ Մարտակերտի մարտական դիրքերից անմիջապես այնտեղ գնացի։ Ցավալի էր տեսնել վնասված վանքը։ Ընդհանրապես, այս ամենը ցավոտ է, բայց բոլորս գիտենք, որ սա ժամանակավոր է»,-ասաց Խանդոյանը։
Պատերազմի վերջին օրերին իր մարտական ընկերների հետ մեկնել է Շոշ գյուղ՝ հրետանիով աջակցելով քաղաքը պաշտպանող ստորաբաժանումներին։ Խանդոյանը խոստովանում է, որ հենց Շուշին է համարում մեծագույն կորուստը, բայց կոչ է անում չհուսահատվել։
-Իսկ դուք նշելո՞ւ եք։
-Այո, անպայման։
-Ինչպե՞ս։
-Երթով դեպի «Եռաբլուր», որտեղ թաղված են եղբայրս և մեր բոլոր հերոսները։
Շուշիի ազատագրումը ապագա հաղթանակների հիմք ծառայեց և կարևոր նշաձող դարձավ հայկական ռազմական փառքի վերածննդի գործում։ 2020թ․-ի աշնանը Արցախում 44-օրյա պատերազմի արդյունքում քաղաքն ադրբեջանական բանակի վերահսկողության տակ անցավ։
