ԱՄն նախագահ Ջո Բայդենը երկարաձգել է Բաքվին ամերիկյան պատժամիջոցներից ազատող ռեժիմի գործողությունը։ Տեղեկությունն այն մասին, որ Ադրբեջանը կարող է հույսը դնել ամերիկյան օգնության վրա, Իլհամ Ալիևին հեռախոսով հայտնել է անձամբ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինկենը: Խոսքը «Ազատության աջակցության ակտի» 907-րդ ուղղման կասեցման մասին է։ Այս փոփոխությունը պատժամիջոցներ է ենթադրում միջազգային նորմերին հակառակ Հայաստանի ու Արցախի տրանսպորտային և տնտեսական շրջափակումն իրականացնող երկրի նկատմամբ։ Սպիտակ տանը որոշել են, որ Ադրբեջանին այլևս պատժելու առիթ չկա։ Մինչդեռ պատճառները, որոնք ժամանակին ստիպել են ամերիկացի օրենսդիրներին պատժամիջոցներ սահմանել, չեն վերացվել։
Հիշեցնեմ՝ «Ազատության աջակցության ակտն» ուժի մեջ է մտել 1992 թվականի հոկտեմբերին։ Օրենքը թույլ է տալիս Միացյալ Նահանգներին ռազմատեխնիկական ու ֆինանսական աջակցություն տրամադրել նախկին Խորհրդային Միության երկրներին՝ ժողովրդավարության զարգացման և քաղաքացիական հասարակության կառուցման համար։ Հայամետ կոնգրեսականների նախաձեռնությամբ օրենքում մտցվել է 907 համարի հատուկ կետը, որն Ադրբեջանին հանել է ԱՄՆ-ից որևէ օգնություն ստանալու իրավունք ունեցող երկրների ցանկից։ Դա Վաշինգտոնի պատասխանն էր պաշտոնական Բաքվի կողմից Հայաստանի ու Արցախի շրջափակման քաղաքականությանը։ Ուղղումը ներկայացվել է դեմոկրատ սենատոր Ջոն Քերիին, որը հետագայում ԱՄՆ պետքարտուղար է դարձել:
Հանրապետական վարչակազմը պաշտպանել է այդ դիրքորոշումը։ Այսպիսով, Միացյալ Նահանգները պատժամիջոցներ է սահմանել Ադրբեջանի՝ որպես միջազգային իրավունքը կոպտորեն ոտնահարող երկրի նկատմամբ։ Եվ այս դեպքում այնքան էլ կարևոր չէ, որ Ադրբեջանը դրա արդյունքում զրկվել է հարյուրավոր միլիոն դոլարներից, որոնք ԱՄՆ- ն օգնության տեսքով տրամադրում է գործընկեր երկրներին։ Շատ ավելի կարևոր է այն փաստը, որ 907-րդ ուղղման ընդունմամբ համաշխարհային գերտերության խորհրդարանը հաստատել է, որ Ադրբեջանին պատժի արժանի է համարում։ Հենց այդ պատճառով էլ Ադրբեջանի կառավարիչները գրեթե 30 տարի շարունակ մեծ ջանքեր էին գործադրում ուղղումը չեղյալ հայտարարելու համար։
2001-ին Հեյդար Ալիևին հաջողվեց պայմանավորվել Ջորջ Բուշ կրտսերի հետ։ Արդյունքում ամերիկյան վարչակազմն առաջարկել էր օրենսդիրներին չեղարկել 907-րդ ուղղումը կամ վերանայել դրա պահանջները: Հայկական լոբբիի հաստատակամության շնորհիվ Կոնգրեսը մերժեց նախագահին։ Ընդունվել էր փոխզիջումային տարբերակ. կոնգրեսականներն ու սենատորները նախագահին թույլ էին տվել ժամանակավորապես՝ մեկ տարով դադարեցնել ուղղման գործողությունն այն դեպքում, եթե ԱՄՆ-ի ազգային շահերը պահանջեն դա: Ադրբեջանցի դիվանագետները պատժամիջոցների կիրառման յուրօրինակ մորատորիումը (երկրների միջև պայմանավորվածություն որևէ գործողությունից որոշակի կամ անորոշ ժամանակով ձեռնապահ մնալու կամ հետաձգելու մասին) ներկայացրել են որպես իրենց ահռելի հաջողություն՝ անտեսելով, որ արդյունքում Վաշինգտոնը ձեռք է բերել Բաքվի վրա ճնշում գործելու բավականին արդյունավետ մեխանիզմ։
Ինչո՞ւ է ԱՄՆ դեսպանը արժեզրկում Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը
907-րդ ուղղումը դամոկլյան սուր է դարձել, որը կախվել է Ադրբեջանի գլխին։ Չէ որ ցանկացած պահի փոփոխությունը կարող է կրկին ուժի մեջ մտնել։ Բաքվի ղեկավարներն այս տարիներին այդ առումով շատ լարված են եղել։ Իսկ եթե ԱՄՆ նախագահը Կոնգրեսին չառաջարկի՞ ևս մեկ տարով երկարաձգել պատժամիջոցների չկիրառման ռեժիմը .. Իսկ եթե խորհրդարանը մորատորիումը երկարաձգելու օգտին հնչեցրած նախագահի փաստարկները բավարար չափով համոզիչ չհամարի՞»։
Ամեն տարի դեկտեմբերին Ադրբեջանը վտանգի տակ է հայտնվում։ Այս անգամ Դոնալդ Թրամփը հեռանալուց առաջ չի ստորագրել համապատասխան դիմումը՝ թույլ տալով իրավահաջորդին ինքնուրույն որոշել՝ երկարացնել ուղղումը չկիրառելու ռեժիմը, թե վերականգնել դրա գործողությունը: Սպիտակ տունն ավելի քան երեք ամիս ձգձգում էր որոշման ընդունումը։ Հարկ է նշել, որ նախկինում էլ են եղել դեպքեր, երբ ամերիկացիներն արհեստականորեն ձգձգել են ուղղման գործողության կասեցումը երկարաձգելու մասին որոշման ընդունումը։ Օրինակ՝ 2003-ին, երբ ԱՄՆ-ի և Ադրբեջանի դիվանագետների միջև հերթական անգամ ինչ-որ հարցի շուրջ տարաձայնություններ առաջացան։
Դրա հետևանքն այն էր, որ Կոնգրեսը տևական ընթացք «ժամանակ չէր գտնում» նախագահի նախաձեռնությունը քննարկելու համար։ Վաշինգտոնն այդ կերպ նախազգուշացնում էր պաշտոնական Բաքվին։ Ադրբեջանի այն ժամանակվա արտաքին գործերի փոխնախարար Մահմուդ Մամեդ-Կուլիևը բացահայտ խոստովանել էր, որ «ուղղման գործողության կասեցման երկարաձգումը սպառնալիքի տակ է»: Եվ միայն այն բանից հետո, երբ պաշտոնական Բաքուն հասկացավ Վաշինգտոնի կողմից ուղարկված ազդանշանի լրջությունն ու համաձայնեց հետևել ամերիկացի դիվանագետների «խորհուրդներին», Կոնգրեսն, այնուամենայնիվ, ժամանակ գտավ Սպիտակ տան դիմումն ուսումնասիրելու համար։
Չեմ կարծում, որ այս անգամ խորհրդարանը կորոշվի արգելափակել Սպիտակ տան նախաձեռնությունը։ Բայց համարձակվեմ ենթադրել, որ կոնգրեսականներն, այնուամենայնիվ, կհարցնեն, թե որքանով է այդ որոշումն արդարացված։ Ոչ վաղ անցյալում Ներկայացուցիչների պալատի 65 անդամները պետքարտուղարին ուղղված բաց նամակում կոչ էին արել չերկարացնել 907-րդ ուղղման գործողության ժամանակավոր կասեցման ռեժիմը: Այդ կոչը միանգամայն տեղին էր, եթե նկատի ունենանք, որ Ջոզեֆ Բայդենն էլ ժամանակին Ադրբեջանին պատժող ուղղման գործողության վերականգնման կողմնակիցն էր։ Դրան ուշադրություն են դարձնում Ամերիկայի Հայ ազգային կոմիտեի ղեկավարները, որոնք իրենց հիասթափությունն են հայտնել վարչակազմի որոշման կապակցությամբ: Նրանց տարածած հայտարարության մեջ նշվում է, որ Սպիտակ տան նախաձեռնությունը հակասում է նախագահ Բայդենի որդեգրած սկզբունքներին։
Պետք է խոստովանել, որ ի տարբերություն Ցեղասպանության թեմայի, 907-րդ ուղղման գործողության վերականգնման հարցում Ջո Բայդենը հայերին հստակ խոստումներ չի տվել։ Այդ պատճառով դժվար է ԱՄՆ նախագահին մեղադրել իր խոսքի տերը չլինելու մեջ։ Բայց ամեն դեպքում նրա գործողություններում որոշակի անհետևողականություն է նկատվում։ Բանն այն է, որ 2020 թվականի հոկտեմբերի վերջին, լինելով նախագահի թեկնածու, Բայդենը հայտարարել էր, որ «ԱՄՆ նախագահի վարչակազմը պետք է վերականգնի 907-րդ ուղղման գործողությունը և ամբողջությամբ կատարի դրա պահանջը, որպեսզի դադարեցնի ռազմական տեխնիկայի հոսքն Ադրբեջան»: Ստացվում է՝ նախագահն իր նախորդից պահանջում էր այն, ինչ ինքը չհամարձակվեց անել։
Բայդենը չի փորձել մեղքը բարդել Թուրքիայի վրա, երբ ճանաչել է Ցեղասպանությունը. Բլինկեն
Հայ լոբբիստական կազմակերպությունները, որոնք շնորհակալ են Բայդենին Հայոց ցեղասպանության ճանաչման համար, այս հարցում հիասթափված են նրա գործողություններից։ Սակայն նշենք, որ Բաքվում նույնպես դժգոհ է Վաշինգտոնից։ Բանն այն է, որ անցյալ տարվա 44-օրյա պատերազմի ավարտից հետո ադրբեջանցի դիվանագետներն անկեղծորեն հավատում էին, որ իրենց կհաջողվի հասնել ուղղման վերջնական վերացմանը։ Ադրբեջանի կառավարությունը նախկինում էլ օգտվել է ԱՄՆ ղեկավարության առջև միջոցների սահմանափակումների վերացման հարցը բարձրացնելու ցանկացած հնարավորությունից։ Նման կոչով Սպիտակ տանը բազմիցս դիմել են կոնգրեսականներ, որոնք համագործակցում են ադրբեջանական և թուրքական լոբբիի հետ։ Ադրբեջանա-ամերիկյան տնտեսական համագործակցության հանձնաժողովի վերջին նիստում Ադրբեջանի ֆինանսների նախարար Սամիր Շարիֆովը հայտարարել է, որ «907-րդ ուղղումը խոչընդոտում է տնտեսական հարաբերությունների հաջող զարգացմանը», ուստի այն պետք է վերանայել:
Ռազմական գործողություններին վերջ դրած նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության ընդունումից հետո Բաքվում համարեցին, որ պատժամիջոցների վերջնական չեղարկմանը խոչընդոտող բան այլևս չկա: Բաքուն Վաշինգտոնին ուղղակի ազդանշան ուղարկեց, որ բոլոր սահմանափակումները վերացնելու հույս ունի։ Ահա թե ինչ է այս մասին գրում Haqqin.az կառավարամետ առցանց հարթակը։ «Արդյոք տնտեսական պատժամիջոցների վերջնական չեղարկման համար ժամանակը չէ, դրանք փակում են երկու երկրների լիարժեք առևտրական ու տնտեսական համագործակցության ճանապարհը։ Ադրբեջանը հանել է Հայաստանի շրջափակումը։ Ինչո՞ւ Կոնգրեսը չի վերացնում ուղղումը: Ժամանակը եկել է…»
Սակայն պարզվեց, որ ադրբեջանցի դիվանագետների լավատեսությունն արդարացված չէր։ Ուղղման ամբողջական չեղարկմանն ուղղված ջանքերը չէին կարող հեռանկարներ ունենալ։ Չէ որ ընդունված օրենքում հստակ նշում է, որ 907-րդ ուղղումը չեղարկելու պայմանը Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի մեկուսացման քաղաքականությունից հրաժարվելն է։ Այն փաստը, որ Ստեփանակերտի և Երևանի միջև տրանսպորտային երակ կա, ամենևին չի նշանակում, որ Բաքուն դադարեցրել է Արցախի շրջափակումը։ Լաչինի միջանցքը գործում է միայն ռուս խաղաղապահների համառության շնորհիվ։ Իսկ Հայաստանին Բաքուն ինչպես պահել է տրանսպորտային տոտալ շրջափակման մեջ, այնպես էլ շարունակում է պահել։ Ալիևի վարչակազմը նույնիսկ չի համաձայնում քննարկել Նոյեմբերյանի ու Ղազախի տարածքով երկաթուղային հաղորդակցության վերականգնման հարցը: Քանի դեռ Բաքուն շարունակում է իր ագրեսիվ քաղաքականությունը, պատժամիջոցների ամբողջական չեղարկման հարց լինել չի կարող։
Բացի այդ, պետք է նշել, որ ուղղման գոյությունը ձեռնտու է ամերիկյան վարչակազմին, քանի որ թույլ է տալիս ազդեցություն ունենալ Ադրբեջանի վրա։ Սա զսպման ու ճնշման հսկա մեխանիզմ է: Երբ Բաքուն իրեն ավելորդ բան թույլ տա իրեն, Սպիտակ տունը կկարողանա գործի դնել Կոնգրեսում իր մեխանիզմները, ու օրենսդիրները կվերականգնեն պատժամիջոցների գործողությունը՝ հայտարարելով, որ նախագահի բերած փաստարկները բավարար չափով համոզիչ են: Ինչո՞ւ ամերիկացիները պետք է զրկեն իրենց քաղաքական ազդեցության այդքան արդյունավետ մեխանիզմից...
