ԵՐԵՎԱՆ, 28 ապրիլի – Sputnik, Դավիթ Գալստյան։ Ադրբեջանի հյուսիսում` Զաքաթալա քաղաքում գտնվող հայկական Սուրբ Գևորգ եկեղեցին տեղական իշխանությունները սկզբում ներկայացնում էին որպես «ալբանական», բայց «փոշմանել են» և որոշել են այն ձևակերպել որպես ռուսական:
Ադրբեջանցի բլոգեր Ջավիդը Twitter-ում լուսանկարներ է հրապարակել, որոնցում պատկերված է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին՝ նոր ցուցանակով․ «19-րդ դարի ռուսական եկեղեցի»։ Նախկինում այնտեղ բոլորովին այլ ցուցանակ էր. «4-5-րդ դարերի ալբանական եկեղեցի»։
Zaqatalada Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin "5210" nömrəli inventar işarəsinə sahib "4-5-ci əsrlərə aid alban məbədi" artıq "XIX əsrə aid rus kilisəsi"nə çevrilib. Dövlətin mədəni irs diskursu üzərində nə qədər həlledici qərara sahib olduğunun göstəricisidir. pic.twitter.com/yIxBqSPH83
— CAVİD ⛧ (@cavidaga) April 27, 2021
««4-5-րդ դարերի ալաբանական եկեղեցին» Զաքաթալայում, մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարության գույքագրման «5210» համարով, արդեն դարձել է «19-րդ դարի ռուսական եկեղեցի»։ Դա ցույց է տալիս, թե որքան վճռորոշ նշանակություն ունի պետությունը մշակութային ժառանգության դիսկուրսում»,-գրել է Ջավիդը։
Նա հղում է արել «Կովկաս» թերթի 1851թ․-ի հուլիսի 1-ի համարին, որն առկա է Վրաստանի Ազգային խորհրդարանի գրադարանի կայքում։
«Հունիսի 3-ին Զաքաթալայում տեղի է ունեցել հայկական եկեղեցու հիմնարկեքի արարողությունը, Սուրբ Գրիգորիի պատվին։ Առավոտյան ժամը 10-ին շրջանի ղեկավար իշխան Օրբելյանը, բոլոր զինվորական պաշտոնյաններն ու Զաքաթալայի բնակիչները հայերի համայնքի հրավերով հավաքվել էին հին հայկական եկեղեցում․․․»,-ասվում է թերթի ակնարկում։
Հետաքրքիր է, որ եկեղեցու «ալբանական» ծագման և դրա հիմնադրման տարեթվի աբսուրդային լինելը դեռևս 2019թ․-ին մատնանշում էր Ադրբեջանում Նորվեգիայի արդեն նախկին դեսպան Սթեյնար Գիլը։
«Եկեղեցու պատին մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարությունը հուշատախտակ է տեղադրել, որի վրա կարելի է կարդալ հետևյալը․ «Ալբանական տաճար, 4-5 դարեր»։ Անգամ ոչ մասնագետը կարող է հասկանալ, որ այդ պնդումն աբսուրդ է»,-գրում է Գիլը։
Նախկին դեսպանը հղում է անում եկեղեցի այցելած ռուս զբոսաշրջիկներ Կիրիլ Յանոչկինի և Աննա Յանոչկինայի լուսանկարներին և գրառումներին։
«Քանդված եկեղեցին բնակելի տան բակում է։ Այն կառուցվել է քաղաքի հայկական համայնքի կողմից 19-րդ դարում, ադրբեջանցիները, հասկանալի է, այն ալբանական են անվանում։ Զաքաթալայում ապրել են հայեր, ավարներ, լեզգիններ և քիչ վրացիներ»,-ասվում է բլոգում։
Պատմաբան, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն իր «Հայերը Կախեթիայում» (2004թ․) գրքում գրում է, որ Զաքաթալայում առաջին հայկական եկեղեցու մասին հիշատակումները վերաբերում են 1833թ․-ին․ այն ժամանակ այնտեղ փայտե եկեղեցի է եղել (պատահական չէ վերոնշյալ ակնարկում խոսվում այն մասին, որ հիմնարկեքի ժամանակ մարդիկ հավաքվել էին «հին եկեղեցում»)։
Բայց դրա փոխարեն Գանձակի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու քահանա Մարտիրոս Տեր-Դանիելյան - Տեր Հովհաննիսյանցի կոչով տեղի հայերը 1840-ականների վերջին քարե շինություն են կառուցել։ 1853թ․-ին քահանան դրա համար շնորհակալական կոնդակ է ստացել Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսից։
Աշխատանքների հիմնական մասն ավարտվել է 1851-52թթ․-ին (զանգակատունը կառուցվել է 1883թ․-ին)։ Աշխատանքների արժեքը կազմել է մոտ 33 հազար ռուբլի։
Կարապետյանին հաջողվել է այցելել Զաքաթալա 1984թ․-ին։ Նրա խոսքով՝ այն ժամանակ եկեղեցին հանրակացարանի էր վերածված։ Այնտեղ 3 հարկ էին սարքել, և ներսում 18 ընտանիք էր ապրում (ադրբեջանցիներ, ավարներ, լեզգիններ)։
Պատերի մեջ տեղ-տեղ պատուհաններ էին բացել։ «Իսկ երրորդ հարկի տարածքում (գմբեթ) երեխաները հեծանիվ էին քշում»,-պատմում էր Կարապետյանը։
«1886թ․-ին «Կովկասյան օրացույցում» նշվում էր, որ հայերը կազմում են Զաքաթալայի բնակչության ավելի քան մեկ երրորդը (1876թ․-ի տվյալներով)։ Բնակավայրի 1148 բնակիչներից 455-ը լեզգիններ էին, 400-ը՝ հայեր, 240-ը՝ ռուսներ, վրացիները 5-ն էին, թաթարները՝ 28-ը, «այլք»՝ 20-ը։ Դարեվերջին հայ բնակչությունը քաղաքում գերակշռող դարձավ։
Սակայն խորհրդային տարիներին շրջանը Ադրբեջանին փոխանցելուց հետո հայ բնակչությունը սկսեց աստիճանաբար լքել քաղաքը։ 1988թ․-ին այնտեղ մոտ 300 մարդ էր մնացել։
Ավելի վաղ ադրբեջանական ԶԼՄ-ները փորձում էին որպես ալբանական ներկայացնել Շահումյանի հայկական եկեղեցին։
