«Երեխա չունեցա, բայց այստեղ հանգչող զինվորներն իմ որդիներն են». Արշալույս Խանջյան

Անպաճույճ գլխաշորով կինը նստած է երկու մատուռների միջև. մեկը՝ ռուսական ուղղափառ, մյուսը՝ հայկական։ Ի դեպ, հենց տեղի բնակիչներն են 8 տարվա ընթացթքում հավաքել այն մեկ միլիոն ռուբլին, որն անհրաժեշտ էր արձանը պատրաստելու և տեղադրելու համար։ Հիմա Նավիսլա սարի ստորոտում ընկած փոքր հովտում, որը կոչվում է Պոդնավիսլա, հիմնականում լռություն է տիրում, այնինչ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին՝ 1942-ին և 43-ին, մոտակայքում թեժ մարտեր էին ընթանում. գերմանացիները ձգտում էին դեպի Սև ծով, դեպի Տուապսե։

Սկզբից Խանջյանների տուն բերեցին երկու վիրավորի, հետո՝ էլի երկուսին, իսկ մի քանի օր անց Արշալույսենց տանը այլևս տեղ չկար, և տասնյակ վիրավորներին պառկեցնում էին ուղղակի ծառերի տակ։ Հետո այս տունը վերածվեց 26-րդ հրաձգային գնդի բուժկետի, որտեղ Արշալույսը անում էր ամեն ինչ, բացի վիրահատություններից՝ ճաշ էր պատրաստում զինվորնականների համար և դույլերով գետից ջուր էր բերում, լվացք էր անում և վիրակապում էր վիրավորներին, հաց էր թխում և սեփական բանջարանոցում ու այգում աճեցրած կարտոֆիլ, խնձոր հյուրասիրում։ Գրքեր ու թերթեր էր կարդում մարտիկների համար, իսկ երբ նրանց ցավն անտանելի էր դառնում՝ երգում էր՝ փորձելով գոնե ինչ-որ չափով թեթևացնել վիրավորների վիճակը։

Պատերազմի ավարտից հետո շատերը դեռ երկար ժամանակ հիշում էին, թե ինչպես էր հայ կինը գդալով կերակրում իրենց, վառվող ճակատներին սառը թրջոց դնում։

Տարիներ առաջ այստեղ եկավ Նիկոլայ Սոլովեյը, և միասին արտասվելով հիշում էին, թե ինչպես՝ ուշքի գալով, Նիկոլայն առաջին անգամ տեսել էր, որ մի ոտքը չկա։ Թացացած աչքերով անհույս հարցրեց. «Բա լավ, հիմա ինչպե՞ս եմ ապրելու, հաշմանդամ եմ դարձել»։ Եվ Արշալույսը փորձեց նրան մխիթարել. «Բայց դու դպրոց ես ավարտել, չէ՞, շարունակիր ուսումդ ինստիտուտում, մանկավարժ կդառնաս, կաշխատես, կին-երեխա կունենաս»։ Արշալույսի ասածները կատարվեցին մեկը-մեկին՝ Նիկոլայն ավարտեց մանկավարժականը և, ի վերջո, դարձավ դպրոցի տնօրեն։

Աստծո զորակցությունն ենք հայցում կորուստների ու արհավիրքների ցավը կրող կանանց. Գարեգին Բ

Բայց ամենածանրը Արշալույսի համար, իհարկե, այն զինվորներին թաղելն էր, որոնց սառչող ձեռքը քիչ առաջ բռնել էր՝ համոզելով, որ ամեն ինչ լավ է լինելու։ Շատ հաճախ ստիպված էր մեն-մենակ փոս փորել ու զոհվածների դիերն իջեցնել գերեզման՝ հենց իր տան դիմացի բացատում։ Անհույս վիրավորներն այնքան շատ էին, որ հաճախ նրանց թաղում էին եղբայրական գերեզմաններում։ Իսկ գիտե՞ք, թե ինչպես հայտնի դարձավ այս ամենը. հոր՝ Գևորգ Խանջյանի հրացանի շնորհիվ, որը վաղուց, շատ վաղուց նվիրել էր աղջկան։

Արշալույսն այնքան համեստ էր, որ երբեք որևէ մեկին չէր պատմել պատերազմական տարիների իր դժվար կյանքի մասին, միայն շարունակում էր խնամել գերեզմանները, նույնիսկ չգիտեր էլ, որ իրեն կենսաթոշակ է հասնում։ 70-ական թվականներին ինչ-որ տեղական բարձրաստիճան չինովնիկներ եկան այստեղ, բայց բոլորովին ոչ Արշալույսին տեսնելու և նրան մեծարելու, այլ, այո,-այո′, շատ ճիշտ եք, այդ գեղատեսիլ հովտում իրենց համար ամառանոցներ կառուցելու ակնկալիքով։

Մի օր եկավ բուլդոզերը՝ հավասարեցնելու այն հատվածը, որտեղ հարյուրավոր զինվորներ էին թաղված։

Բերման ենթարկված ակտիվիստ կանայք ազատ են արձակվել

Ու հանկարծ բուլդոզերի առջև հայտնվեց Արշալույսը, որը օդ կրակեց հոր նվիրած հրացանից։ Բուլդոզերը հեռացավ, բայց հաջորդ օրը իրենց շքեղ ավտոմեքենաներով Արշալույսենց տանը մոտեցան տեղի ղեկավարները։ Հո նորից չէ՞ր կրակելու։ Պարզապես մոտեցավ քաղկոմի առաջին քարտուղար Մարիա Մորևային և պատմեց նրան, թե քանի զինվոր է թաղել իր տան դիմաց։

Կուսակցական ղեկավարը ներողություն խնդրեց և խոստացավ, որ այլևս երբեք Արշալույսին որևէ մեկը չի անհանգստացնի. հասկացող կին էր, ինքն էլ էր պատերազմում հարազատներ կորցրել։

Այսօր Մայրության և գեղեցկության տոնի առթիվ շնորհավորենք բոլոր կանանց և հիշենք Արշալույս Խանջյանի խոսքերը. «Ի՞նչ արած, այդպես էլ չամուսնացա ու երեխա չունեցա, բայց այստեղ հանգչող հարյուրավոր զինվորները իմ որդիներն են»։