Հայկական ֆեմինիզմի ծնունդը Օսմանյան կայսրությունում, կամ «ագռավ–տղամարդկանց» համար

Ժաննա Պողոսյան, Sputnik Արմենիա

«Մարդ գրագետը ազատ է միջակ ըլլալ, բայց ոչ կին գրագետը», – նման խորհուրդ էր տվել իր կյանքի մայրամուտին առաջին հայ վիպասանուհի Սրբուհի Տյուսաբը (Վահանյան) սկսնակ գրող և կանանց իրավունքների պաշտպան Զապել Եսայանին։

XIX դարի վերջն էր, Կոստանդնուպոլիս, հայ մտավորականությունը դեմ էր Աբդուլ Համիդի ռեժիմին։ Նրանք գրական մանիֆեստներ էին պատրաստում, հավաքվում քննարկմանը, զբաղվում հայկական դպրոցների և ուսումնարանների կատարելագործմամբ` չկռահելով, որ ընդամենը 10 տարի հետո այդ ամենն այլևս կարևոր չի լինի։

Հենց այդ մթնոլորտում էլ սկսում է սկիզբ առնել հայկական ֆեմինիզմը. լույս են տեսնում կանանց նվիրված առաջին էսեները, թերթերը, գրքերը, ձևավորվում հասարակական խմբակներն ու շարժումները։ Հայ կինը սկսում է պայքարել հավասարության, ուսում ստանալու, աշխատանքի իրավունքի համար, ազատ ամուսնության և ամուսնալուծության համար` արդեն 1860 թվականին։ Այդ ժամանակ Եվրոպայում և Ամերիկայում ֆեմինիզմի առաջին ալիքն արդեն թափ էր հավաքել։

Էլպիս Կեսարացեան, Սրբուհի Տյուսաբ, Սիբիլ (Զաբել Ասատուրյան), Արշակուհի Թեոդիկ, Անաիս (Եվփիմե Ավետիսյան), Զարուհի Գալեմքերյան, Մարի Բեյլերյան, Զապել Եսայան, Զարուհի Պահրի, Հայկանուշ Մառք, Սիրան Սեզա։ Այս կանանց մեծամասնության մասին չեն լսել ոչ միայն աշխարհում, այլև ակադեմիական շրջաններում. տեքստերում և հայ գրականության, պատմության և լրագրության մասին ուսումնասիրություններում նրանց մասին հիշատակումները չափազանց քիչ են։

Նրանք իրենց կանանց իրավունքների համար պայքարող ֆեմինիստ կամ ակտիվիստ չէին կոչում, սակայն այսօրվա չափանիշներով նրանք հենց ֆեմինիստ էին` իրենց էությամբ։ Ճակատագրի բերումով այս կանանցից շատերի կյանքի ուսումնասիրմամբ սկսեց զբաղվել Ստամբուլում ծնված ևս մեկ կին` Լեռնա Էքմեքչիօղլուն։ Էքմեքչիօղլու և մի շարք այլ աղբյուրներից օգտվելով` Sputnik Արմենիան համառոտ կպատմի առաջին ֆեմինիստ կանանցից մի քանիսի մասին։

Էլպիս Կեսարացեան

«Կանայք նման են սոխակների, որոնք փոխանակ ինքնուրույն երգեն, թույլ են տալիս երգել և հպարտությունից փքվել ագռավ–տղամարդկանց»։

«Կիթառ». հենց այսպես էր կոչվում կանանց մասին և կանանց համար աշխարհի ամենաառաջին հայալեզու ամսագիրը, իսկ Էլպիս Կեսարացեանն այդ ամսագրի հիմնադիրն ու խմբագիրն էր։ «Կիթառը» լույս տեսավ ընդամենը 7 ամիս, ամսագրի առաջին համարը հրապարակվեց 1862 թվականի օգոստոսին, Պոլսում։ Ինչո՞ւ հենց «Կիթառ»։ Հայտնի չէ։ Սակայն կարելի է ենթադրել, որ կիթառը նմանեցրել են կնոջ մարմնին։ «Կիթառի» առաջին իսկ համարում Կեսարացեանը կնոջ իրավունքների վերաբերյալ 4 հոդված հրապարակեց. «Ուղերձ երիտասարդ կանանց», «Ծառայություն հասարակությանը», «Հայրենասիրության ոգի» և «Իրավունքներ ունենալը հանդգնություն չէ»։ Էլպիսի անձնական կյանքի մասին գրեթե ոչինչ հայտնի չէ։ Նա մահացել է 1911 թվականին, Ալեքսանդրիայում, 80 տարեկան հասակում։

Սրբուհի Տյուսաբ

«Ամուսնության պայմանը երկու հոգու մեջ փոխադարձ ցանկությունն է, ոչ թե ոսկին կամ հարմարանքը։ Բայց այսօր չի հարցվիր, թե ինչ կուզե աղջիկ անձը»:

— Սիրանույշ, երիտասարդ ես դու տակավին ու չգիտես, թե ինչ է կյանքը և ինչով կգոյանա։

— Հայր, եթե կանգիտանամ, թե ինչ է կյանքը, գոնե չեմ անգիտանար, թե ինչ է ուզում սիրտս։

Այս երկխոսությունը Սրբուհի Տյուսաբի «Սիրանույշ» վեպից է։ 18-ամյա Սիրանույշը հայտնում է, որ չի ցանկանում ամուսնանալ հարուստ տղամարդու հետ, որին ընտրել է հայրը, քանի որ երիտասարդ նկարչի է սիրահարված։ Պատմությունը ողբերգությամբ է ավարտվում. Սիրանույշն ամուսնանում է ունևոր տղամարդու հետ և, հոգեկան խանգարման ֆոնին, սկսում է աստիճանաբար հալումաշ լինել։ Նա մահանում է` 20 տարին չբոլորած։

«Սիրանույշը» Սրբուհի Տյուսաբի երկրորդ վեպն է։ Իր երեք վեպերը նա վերնագրել է կանացի անուններով. «Մատյա», «Սիրանույշ», «Արաքսիա»։

Սրբուհի Վահանյանը հետագայում վերցնում է ամուսնու` ֆրանսիացի դաշնակահար Պոլ Տյուսաբի ազգանունը։ Սրբուհին ծնվել էր մեծահարուստի ընտանիքում, կրթություն ստացել արտերկրում` Փարիզում։ Հայ մտավորականության վառ ներկայացուցիչ էր նա, հոդվածներ է գրել մի քանի հրատարակությունների համար, հայոց լեզվի ուղղագրության բարեփոխման մոլեգին կողմնակից էր: Իր հոդվածներում նա բարձրացրել էր կանանց ազատ ընտրության իրավունքի հարցը, ինչը մեծ քննադատություն էր արժանացել իր տղամարդ գործընկերների կողմից:

XIX-XX դարերի հայտնի հայ գրող Գրիգոր Զոհրապը նրա «Մատյա» վեպը նույնիսկ բնութագրել էր որպես «վտանգավոր վեպ, որը կարող է կործանել ամուր հայ ընտանիքի գաղափարը»։

Իսկ Տյուսաբը կարծում էր, որ կանանց ազատագրման միակ ճիշտ ճանապարհը կրթությունն է։

Զապել Եսայան

«Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար։ Կինը եկած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար։ Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը»։

Իր հուշերում Զապել Եսայանը գրում է, որ հենց Սրբուհի Տյուսաբի հետ հանդիպումից հետո է նա որոշել գրող դառնալ։ Զապելը մի շարք վեպերի հեղինակ է. «Սիլիհտարի պարտեզները», «Կէղծ հանճարներ», «Ավերակներուն մեջ» և այլն։ Նա միակ կինն էր, որը ներառվել էր այն հայերի ցանկում, որոնց 1915 թվականի ապրիլի 24-ին երիտթուրքերը պետք է ձերբակալեին և աքսորեին։ Սակայն Եսայանին հաջողվեց փախչել, նա տեղափոխվեց Բուլղարիա, այնուհետև` Ֆրանսիա։

Եսայանը միակն է վերոնշյալ կանանցից, որն ապրել է Խորհրդային Հայաստանում։ Փարիզում, միանալով կոմունիստական շարժմանը, Եսայանն այնուհետև որոշում է տեղափոխվել Հայաստան, որտեղ սկսում է գրականություն դասավանդել Երևանի պետական համալսարանում։ ԵՊՀ–ի ուսանողներն առաջին անգամ էին դասախոս տեսնում, որը դասախոսություն էր կարդում սեղանի վրա նստած և ծխախոտը ձեռքին։ 1937 թվականին Եսայանը ձերբակալվեց հակախորհրդային քարոզչության համար, նրան Սիբիր աքսորեցին, որտեղից այլևս չվերադարձավ։

Հայկանուշ Մառք

«Մեր հետևում թողնում ենք մի արահետ, որը թեև տոնական կամ փայլուն ոչինչ չունի, բայց արահետ է, որին առանց ամաչելու ենք նայում, գյուղի մի նեղ արահետ, որով անցել ենք` կատարելով մեր պարտականությունները իբրև կին, իբրև ամուսին և իբրև մայր: Հիմա նոր ուղի պիտի հարթենք, այն պիտի քաղաքի լուրջ ճանապարհ լինի, ավելի լայն, ավելի ուղիղ, ավելի ձիգ դեպի նպատակը: Այդ ճամփի վրա պիտի կրենք մեր պատասխանատվությունը, պիտի ստեղծենք մեր իրավունքները, պիտի դարբնենք մեր գործը` ամենևին չհեռացնելով մեզ մեր կանացի բնազդներից, մեր տնից»։

Հայկանուշ Թոփուզեանը իրեն կեղծանուն է հորինել` որպես հիմք վերցնելով հոր` Մարգարի անունը։ Իր գործունեությունը սկսել է Նիկողոսյանց կանանց ուսուցչական սեմինարիայից։ Նրա առաջին վեպը կոչվում էր «Աղջկա հոգի», իսկ առաջին հիմնադրած հանդեսը` «Ծաղիկ»։ Սակայն իր կյանքի հիմնական գործն էր համարում «Հայ կին» թերթը, որտեղ 13 տարիների ընթացքում զբաղեցնում էր խմբագրի պաշտոնը։ «Հայ կինը» լույս էր տեսնում ամսվա մեջ երկու անգամ և հայալեզու կարևոր թերթերից մեկն էր, որ հայտնվել էր Ցեղասպանությունից հետո։ Մառքը «Հայ կին» թերթը համարում էր ոչ միայն կնոջ ձայնի բարձրախոս, որը պայքարում է հավասար իրավունքների համար, այլև Խորհրդային Հայաստանը, սփյուռքին և Թուրքիայում մնացած հայերին կապող որոշակի կամուրջ։ Մառքը հավատում էր, որ կնոջ և տղամարդու միջև հավասարությունը հնարավոր է մի պայմանով` եթե պահպանվեն որոշակի նահապետական ավանդույթները։

Հետաքրքիր և հագեցած կյանք ապրելով` առաջին հայ ֆեմինիստուհիները կյանքից հեռացան տարբեր կերպ. մեկին սպանեցին Ցեղասպանության ժամանակ, մյուսին բռնաճնշեցին Ստալինյան ռեժիմով, ոմանք արժանի ծերությունը ունեցան Ֆրանսիայում կամ ԱՄՆ–ում։ Նրանց միավորում էր հավատն առ այն, որ կինը տղամարդու հետ հավասար իրավունքներ պետք է ունենա։ Տարբեր հարթակներ օգտագործելով`նրանք ողջ կյանքի ընթացքը նվիրեցին երկու սեռերի հավասարության համար պայքարին։