Ալեքսանդր Խրոլենկո, ռազմական վերլուծաբան
Բարձր տեխնոլոգիական և բարձր ճշգրտությամբ համակարգերի մարտական կիրառումը պահանջում է համապատասխան մասնագետ-օպերատորների պատրաստում, հուսալի հետախուզական-հարվածային ուրվագծի կազմակերպում, ինչպես նաև քաղաքական իմաստություն և պատասխանատվություն՝ ընդունված որոշումների համար։
Կոորդինատների այլ համակարգում կարող է պարզվել, որ ամենակատարյալ հրթիռները «ուրիշ համակարգի են», տեղից չեն պոկվել, թիրախի կողքով են անցել կամ պայթել են «10 տոկոսով»։
1in.am-ին տված հարցազրույցում գնահատելով Լեռնային Ղարաբաղում վերջին մարտական գործողությունների արդյունքները՝ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը կասկած հայտնեց ռուսական զենքի հուսալիության և մարտունակության վերաբերյալ։ Նրա խոսքով՝ «Իսկանդեր» օպերատիվ-տակտիկական համակարգի հրթիռները ոչ այն է բոլորովին չէին պայթել, ոչ այն է պայթել էին «10 տոկոսով» (մանրամասներ չեն նշվել)։ Միաժամանակ պետության ղեկավարը բանակում կառուցվածքային և սպառազինության էական բարեփոխումներ անելու մտադրություն հայտնեց։
ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հրաժարվեց մեկնաբանել վարչապետի ոչ միանշանակ հայտարարությունը «Իսկանդերի» մասին։
Հնարավոր է, որ Փաշինյանը կամ բավականաչափ տեղեկացված չի եղել, կամ խորհրդականներից մեկը նրան մոլորեցրել է։ Ռուսական հրթիռային համակարգերի տակտիկա-տեխնիկական բնութագրերն ու համբավն այնքան բարձր են, որ դրանք թերուսներից պաշտպանելու կարիք չկա։ Պատահական չէ, որ Ռուսաստանը վերահսկում է համաշխարհային զենքի շուկայի մեկ երրորդը։ Սպառազինության ռուսական արտահանման ծավալը 2020թ․-ին կազմել է 13 միլիարդ դոլար։ Այս թվերն ու փաստերը վկայում են պաշտպանական արտադրանքի որակի մասին, որը երկրների մեծ մասը ձեռք է բերում իր քրտինքով վաստակած գումարով և ամբողջական արժեքը վճարելով։
Փաշինյանը մինչև վերջ չի հասկանում «Իսկանդերի» թեմայի ամբողջ նրբությունը. ռուս փորձագետ
Վարժ ձեռքերում «Իսկանդեր» ՕՏՀՀ-ն հաջողությամբ խոցում է թիրախները Կովկասի լեռներում և ծովում (զորավարժությունների ժամանակ), իսկ մարտական իրավիճակում՝ Սիրիայում և Աֆրիկայի հյուսիսում։ Այդպիսի զենք տասնյակ երկրներ են ցանկանում ձեռք բերել, և միայն քչերը հնարավորություն ունեն ստանալ «Իսկանդերի» արտահանման մոդիֆիկացիան։ Հայաստանի բախտը բերել է, չէ՞ որ հեռահարությամբ և ճշգրտությամբ սրա հետ համեմատելի քվազիբալիստիկ, թռիչքի ժամանակ խուսանավող, հակառակորդի ՀՕՊ-ի համար անորսալի հրթիռներ գոյություն չունեն։
Քվազիբալիստիկ հեղեղ
Ռուսաստանը բարձր տեխնոլոգիական հնարավորությունները ոչ բոլոր երկրների հետ է կիսում։ Այդ ֆոնին Փաշինյանի հարցազրույցը պարզ երկնքում պայթած ամպրոպի էր նման։ «Իսկանդեր-Մ» համալիրը ռուսական բանակի սպառազինության մեջ ներառվել է 2006թ․-ին, ճանաչվել է իր դասում մոլորակի վրա լավագույնը, և «80-ականների զենք» գնահատականը վիրավորական է հնչում։
Հայաստանի վարչապետի՝ բացահայտորեն մեղադրական հայտարարությունը ռուսական ՕՏՀՀ-ի մասին թույլ է տալիս մի քանի ենթադրություն և եզրակացություն անել։ Ոչ կոմպետենտությունը կամ ապատեղեկացվածությունը կարող են ոչ ամենավատ սցենարները լինել (դա չափազանց պարզ է երևում)։
Հնարավոր է, որ ռուսական զենքի հրապարակային վարկաբեկումը «ստրատեգիական ընտրության հարց է», հայկական բանակի կառուցվածքային և որակային բարեփոխման ինչ-որ ծրագրի մի մասը, և այդ դեպքում հարցեր են առաջանում․ ի՞նչ զենք է մտադիր ձեռք բերել Երևանը տեսանելի ապագայում, ի՞նչ ստանդարտներով է ամրապնդելու պաշտպանունակությունը։ Եվ, ամենակարևորը, ի՞նչ վերջնական նպատակով է սկսվում ռազմական շինարարության նոր փուլը։
Տրամաբանական է ենթադրել, որ Ղարաբաղում աշնանային մարտերից հետո եզրակացություններ են արվել, ծրագրեր են նախագծվել։ Սակայն հին ճշմարտություն կա․ «Հաղթանակը հազար տեր ունի, պարտությունը միշտ էլ անտեր է»։ Փաշինյանի հարցազրույցից հետևում է, որ ՊՆ-ում և Գլխավոր շտաբում մեծ վերլուծական աշխատանք է ընթանում՝ «պատերազմի մասին ամբողջ ճշմարտությունը ապացուցելու, պարզելու, տեսնելու» համար, միաժամանակ 1000-ից ավելի քրեական գործ է հարուցվել։ Դժվար է հասկանալ, թե այստեղ ինչն է ավելի շատ՝ իրականության որոնումն ու ռազմավարության շտկումը, թե՞ «մեղավորներ նշանակելը» հետագա հետապնդումների համար՝ որպեսզի պատասխանատվությունից փախչեն պարտության գլխավոր «տերերը», որոնց թիվն օբյեկտիվորեն սահմանափակվում է առանց զրոների թվով։
Ազգային անվտանգության մասին հարցազրույցի ընդարձակ տեքստում «ՀԱՊԿ պարտականությունները ձևակերպված են Հայաստանի միջազգայնորեն ճանաչված տարածքներում» ռևերանսից հետո Կազմակերպության հետ հարաբերություններն այլև ոչ մի տեղ ոչ մի նախադասությամբ չեն հիշատակվում։ Իսկ չէ՞ որ ՀԱՊԿ-ը Հայաստանի միակ հուսալի հենարանն է հետպատերազմական տուրբուլենտության և Ղարաբաղում անկայուն խաղաղության պայմաններում։
Հաճախ օգտագործվող «Հեղափոխություն» և «Սահմանադրություն» բառերն իրենք իրենցով ոչինչ չեն կարգավորում, երկրի անվտանգությունը չեն երաշխավորում։ Բանակն է ցանկացած պետության կայունության հիմքը, բայց «էական բարեփոխումների» մասին դատողություններ անելը՝ առանց գործողությունների հստակ ծրագրի, ապակառուցողական տեսք ունի։ Ինչպես և ռուսական զենքի ցածր մարտական ներուժի մասին մակերեսային դատողությունները՝ ազգային բանակում և ռազմատեխնիկական համագործակցության գծով մատակարարումների հարակից հատվածում անհաղթահարելի կոռուպցիայի մասին ակնարկներով։
Անորսալի են և անդիմադրելի
«Իսկանդեր-Մ» հրթիռային համակարգը նախատեսված է հակառակորդի ծայրահեղ կարևոր օբյեկտների համար (ռազմական բազաներ, հրամանատարական կետեր և կապի օղակներ, հրթիռային համալիրներ, օդակայաններում՝ ինքնաթիռներ և ուղղաթիռներ)՝ մինչև 500 կմ հեռահարությամբ և բարձր ճշգրտությամբ (Հայաստանի սպառազինության մեջ արտահանվող «Իսկանդեր-Է» ՕՏՀՀ-ն է՝ մինչև 300 կմ հեռահարությամբ)։
Փաշինյանը խոսեց «Իսկանդեր»-ներից, քանի որ առաջինը խոսել էր Սերժ Սարգսյանը. Քոչարյան
Համալիրի հիմնական առավելությունները` ռազմավարական մոբիլություն, գաղտնի մարտական հերթապահության և հրթիռային հարվածների հնարավորություն, ավտոմատ հաշվարկ և թռիչքային առաջադրանքի մուտքագրում, ինչպես նաև կրակային ու ռադիոէլեկտրոնային հակազդման պայմաններում մարտական առաջադրանքի կատարման բարձր հավանականություն։
Մարտական արդյունավետությունը ուժեղացվել է հրթիռների երկու տեսակների (բալիստիկ և թևավոր) օգտագործման հաշվին։ Առաջին հրթիռի գործարկման ժամանակը հաշված րոպեներ են, կրակոցների միջև դադարը` մեկ րոպե։ Հրթիռի թռիչքի արագությունը` ավելի քան 7200 կմ/ժ (այսինքն թռիչքը 3-4 րոպե է կազմում)։ Հետագծի սկզբնական և վերջնական հատվածներում շուրջ 4 տոննայանոց մեկնարկային կշռով 9М723К1 հրթիռի արագությունն ավելի քան 200 մ/վ է, շարժվում է չհաշվարկվող կորով և մանևրումներ իրականացնում մինչև 30g ծանրաբեռնվածությամբ (ինչը անհնար է դարձնում հրթիռի որսումը ՀՕՊ և ՀՀՊ գոյություն ունեցող բոլոր միջոցներով)։
«Իսկանդերի» յուրաքանչյուր գործարկիչ մոբիլ է և ինքնավար։ Կարող է գործել ցանկացած տեղ և ցանկացած ժամանակ, և նույնիսկ՝ անկախ հետախուզական արբանյակներից կամ ավիացիայից։ Թիրախին որսալու համար օգտագործվում է ծրագիր, իներցիալ տեղորոշման համակարգ, ԳԼՈՆԱՍ–ի արբանյակային ազդանշաններ։ Հրթիռների ուղղությունը հնարավոր է փոխել թռիչքի ժամանակ, ինչը թույլ է տալիս խոցել շարժուն թիրախները` այդ թվում հակառակորդի ՌԾՈւ նավերը։ Եզրափակիչ հատվածում ակտիվանում է ինքնանշանառման խելացի օպտիկական գլխիկը, որը բացառիկ ճշգրտություն է ապահովում։
9М728 կամ Р-500 մարտական գլխիկները թիրախից շեղվում են առավելագույնը 1 մետր։ «Իսկանդերի» բարձր ճշգրտություն ունեցող հրթիռները փոքր անդրադարձող մակերես ունեն, թռիչքի բարդ հետագծեր (կառավարվում են գազոդինամիկ և աերոդինամիկ ղեկերով)։ Համալիրը երկու տեսակի հրթիռներ ունի. 9М723 աերոբալիստիկ, որոնք թռչում են քվազիբալիստիկ հետագծերով մինչև 50 կմ բարձրության վրա, 9М728 թևավոր կամ Р-500, որոնք թիրախին որսում են ցածր բարձրությունների վրա։
«Իսկանդեր–Մ» օպերատիվ-մարտավարական հրթիռային համալիրը գերազանցում է արտասահմանյան լավագույն օպերատիվ-մարտավարական համալիրները (LORA, Lance, ATACMS, Pluton) իր ճշգրտությամբ, բացթողման համար հրթիռների օպերատիվ պատրաստվածությամբ և այլ բնութագրերով։ Առավել մոտ անալոգը իսրայելական LORA–ն է, որը զիջում է հեռահարության և ճշգրտության հարցում (ընդ որում LORA–ի հրթիռները շարժվում են կանխատեսելի բալիստիկ հետագծերով)։ Ամերիկացիները հետ են մնում` 2020 թվականին նրանք հրաժարվեցին «անտիկվար» ATACMS համալիրի արդիականացումից և նոր են սկսել M270 MLRS և HIMARS համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգերի համար մինչև 300 կմ հեռահարության բարձր ճշգրտության հարվածային հրթիռ մշակել։ ՌԴ հեղինակավոր մասնագետների կանխատեսմամբ, «Իսկանդերի» արտասահմանյան անալոգները կհայտնվեն ոչ շուտ, քան 2025 թվականին։
