Երևանյան մոդեռնիզմ․ բոլոր ժամանակների սերը

«Խորհրդային ճարտարապետական մոդեռնիզմը» շատ թարմ հասկացություն է․ այն շրջանառության մեջ է դրվել 2010-ականների սկզբին։ Մինչև օրս այդ ոճի հստակ չափորոշիչներ չկան, բացի համեմատաբար որոշակի ժամանակաշրջանից։ Սակայն ժամանակակից ճարտարապետներն այնուամենայնիվ առանձնացնում են մի շարք բնութագրեր․ զանգվածեղ ձևերի և կառույցների ֆունկցիոնալությունը, շենքերի ուրբանիստական տեսքը, երեսպատման նյութերի օգտագործումը (մարմար, ավազաքար, կրաքար կամ ավելի էժան փոխարինիչներ), խճանկարային պաննոներ, ինչպես նաև շենքերի մակերեսի զանգվածային ապակեպատում, որը մասամբ հիշեցնում է կոնստրուկտիվիզմը:

Հայաստանը հրաշքով կարողացել է մոդեռնիստական շենքերի բավականին լուրջ ժառանգություն պահպանել։ Բացի Երևանի Երիտասարդական պալատից, որը քանդվեց 2006թ․-ին, գրեթե բոլոր մյուս խորհրդային գեղեցիկ շենքերը պահպանվել են։

«Արմենթել» ընկերության գրասենյակը

9 հարկանի զուգահեռանիստ է՝ երկհարկանի ստիլոբատի վրա, ներքին բակով։ Արևապաշտպան էկրանների ցանցը հարավային խորհրդային ճարտարապետության հաճախակի հանդիպող տարր է, հիմնականում հատուկ է միջինասիականին, բայց հանդիպում է նաև Հայաստանում։ Շատ տպավորիչ տեսք ունի։

«Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը

«Մոսկվա» կինոթատրոնի՝ այսօր լքված ամառային դահլիճը բացվել է 1967թ․-ին։ Մինչ օրս այն հայկական մոդեռնիզմի գլուխգործոց է համարվում։ Շինությունը թաքնված է «Մոսկվա» կինոթատրոնի հիմնական հատվածի  ետևում՝ բակում։ Ընդ որում՝ հանդիսատեսի ամֆիթատրոնը փողոցի կողմից գրեթե չի երևում։ Ճարտարապետական մտահղացման ողջ շքեղությունը միայն բարձրությունից է երևում։

Հիմա քանդված տափահարթակի տեղում ռեստորան է, բակի կողմից՝ ավտոսերվիս։ Հենց ամառային կինոթատրոնն է մարմնավորում հասարակության առայժմ ամենազգալի հաջողությունը Երևանի ճարտարապետական ժառանգության պահպանման հարցում։

2010-ականներին Հայ առաքելական եկեղեցին լրջորեն որոշել էր այդ հատվածում վերականգնել 1931թ․-ին քանդված եկեղեցին։ Իսկ մինչ այդ՝ 2000-ականների սկզբին, կինոթատրոնին կից տարածքում ուզում էին բազմաֆունկցիոնալ բիզնես-կենտրոն կառուցել։ Քաղաքային իշխանությունները մերժեցին այդ նախագիծը։ Իսկ էլ ավելի վաղ՝ 1990-ականներին, հեղինակն ինքը՝ Սպարտակ Կնթեղցյանը, հյուրանոցի նախագիծ էր մշակել, որը պետք է «սավառներ» կինոթատրոնի վերևում՝ առանց դիպչելու եզակի շինությանը։

Առայժմ շենքը կիսաքանդ վիճակում է, քիչ է գործում և, ինչպես ցույց է տալիս Երևանում ճարտարապետական ժառանգության պահպանման փորձը՝ դեռ բազմաթիվ անգամներ կարիք կունենա պաշտպանել իր գոյության իրավունքը։

Ծիծեռնակաբերդ

Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիրը կառուցվեց 1965թ․-ի ցույցերից հետո, երբ մարդիկ փողոց դուրս եկան՝ պահանջելով հավերժացնել զոհերի հիշատակը։ Ընտրեցին երիտասարդ ճարտարապետներ Արթուր Թարխանյանի և Սաշուր Քալաշյանի նախագիծը, իսկ 1967թ․-ին կայացավ հուշարձանի բացումը։ Շրջանաձև տեղակայված 12 թեք սալերի կողքին 44 մետրանոց սրածայր սյուն է։ Սալերը միաժամանակ նման են քարացած կրակի և խոնարհված կերպարանքների։

Սրտաբանական կենտրոն

Այս շենքը մոդեռնիստական շրջանի հիվանդանոցային ճարտարապետության բացառիկ օրինակ է, որտեղ ամբողջ հիվանդանոցային համալիրը կենտրոնացված է մեկ ծավալում։ Կենտրոնի նրբագեղ ուղղանկյուն ճակատը ձգտում է ձևի առավելագույն մաքրության և ստերիլության։ Ճարտարապետ Ջիմ Թորոսյանը նախագծել է նաև շենքի դիմացի տարածքը, թեև լանդշաֆտային դիզայնը գրեթե չի պահպանվել։

Կարեն Դեմիրճյանի անվան մարզահամերգային համալիր

Դեռ 1960-ականներին էր որոշվել Երևանում սպորտի պալատ կառուցել, սակայն ֆինանսավորում հաջողվեց գտնել միայն տասը տարի անց, իսկ տեղի ընտրությունը՝ Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի կողքին, բողոքներ առաջացրեց։ Շենքը բաղկացած է առագաստաձև կողաշենքերից։ Արթուր Թարխանյանի էսքիզներից դատելով՝ շենքի նախատիպը արծիվն է եղել։

«Ռոսիա» կինոթատրոն

Առաջին հայացքից Երևանի «Ռոսիան» այնպիսի տեսք ունի, ասես երկու մոսկովյան «Ռոսիաներ» (նախկին «Պուշկինսկի» կինոթատրոնը) մեջք մեջքի են տվել։ Կորաձև կինոթատրոնների թեման առհասարակ տարածված էր նախորդ դարի 60-70-ականներին, և այս շենքն այդտեղ յուրօրինակ նշաձող է դարձել։

Մետրոյի «Երիտասարդական» կայարան

Կայարանը գտնվում է կենտրոնում, մոտ է համալսարանական մասնաշենքերի մեծ մասին, ուստի դրա անվանումը միանգամայն տրամաբանական է։ Կայարանի կենտրոնական հատվածում գլանաձև շինությունն է, որը լուսային «ջրհորի» դեր է կատարում նախասրահի համար։

Շինարարության և ճարտարապետության հայկական գիտահետազոտական կենտրոն

Գիտահետազոտական ինստիտուտների շենքերը թերևս մոդեռնիզմի դասական ձևերի կիրառման առաջին օրինակներն էին՝ ամբողջական մաքուր մակերեսներ, հավաքովի վահանակներ և պատի նոր շարվածքներ՝ գծային գեղագիտությամբ:

Այդպիսի շենքերից մեկն էր Շինարարության և ճարտարապետության հայկական գիտահետազոտական կենտրոնը։ Այստեղ մաքուր ձևերը հիմնականում արտահայտված են պատերի տուֆային շարվածքում։ Ամբողջ կողային պատի պանելային ծածկը՝ Հայաստանում շինարարական մտքի զարգացման թեմայով դեկորատիվ խճանկարով (նկարիչ՝ Ա․ Խաչատրյան) առաջիններից մեկն էր իր տեսակում։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո ԳՀԻ-ի տարածքները սկսեցին վարձով տալ տարբեր ձեռնարկությունների և գրասենյակների։ Իսկ այսօր համալիրը կիսալքված վիճակում է։

Տիգրան Պետրոսյանի անվան Շախմատի տուն

1963թ․-ին Տիգրան Պետրոսյանը հաղթեց աշխարհի չեմպիոնի կոչման մրցաշարում, ինչով սկիզբ դրեց հայկական շախմատային բումին. քաղաքն ապրում էր հաղթանակով, հրապարակներում և այգիներում «բնակություն հաստատեցին» խաղացողները, Շախմատի տան կառուցման հարցը ինքնըստինքյան ծագեց։ Ժաննա Մեշչերյակովայի նախագծով 1970 թվականին կառուցված եռանկյուն շենքը երեսպատված է նարնջագույն քարով և անկյուններում կարծես կիսաբաց է։ Ի դեպ, Մեշչերյակովայի կարիերայում, որն ավելի շատ մասնագիտացած էր տիպային նախագծերում, Պետրոսյանի Շախմատի տունը ամենավառ կետը դարձավ։

«Զվարթնոց» օդանավակայան

2007թ․-ին՝  նոր մասնաշենքի կառուցումից հետո, որի կառավարմամբ արգենտինական ընկերություն է զբաղվում, հին տերմինալի ապագան հարցի տակ դրվեց։ Այն կառուցել են 1981թ․-ին՝ բացված հովհարի ձևով, որի կենտրոնում վեր է խոյանում դոմինանտ շենքը՝ դիսպետչերական աշտարակը։

Ժամանակակից արվեստի թանգարան

Ըստ էության ԽՍՀՄ-ում ժամանակակից արվեստի առաջին թանգարանը բաղկացած է Սարյան փողոցի խորքում գտնվող հինգ խուլ, գլանաձև ֆորմաներից, ժողովուրդն այն այդպես էլ անվանում է՝ «տակառներ»: Այսօր շենքում գտնվում է Hay-Art մշակութային կենտրոնը և Էդուարդ Իսաբեկյանի թանգարանը: Իսկ ժամանակակից արվեստի թանգարանը գտնվում է արդեն մեկ այլ շենքում՝ ճարտարապետ Արմեն Զարյանի բնակելի տան առաջին հարկում։