Ժաննա Պողոսյան, Sputnik Արմենիա
Հայ արձակագիր Ակսել Բակունցը ծնվել է 1899 թվականի հունիսի 13-ին։ Գրողը հագեցած, բայց կարճ կյանք է ապրել։ Նրան ձերբակալել են, իսկ 1937 թվականի հուլիսի 8-ին գնդակահարել իբրև ժողովրդի թշնամի։ Այսօր՝ գրողի ծննդյան օրը, Sputnik Արմենիան իր ընթերցողին է ներկայացնում Բակունցի կյանքի հետաքրքիր ու քիչ հայտնի դրվագները։
Գրողի անունը
Ակսել անունը տարածված է եղել սկանդինավյան երկրներում 14-15-րդ դարերում։ Ինչպե՞ս է ստացվել, որ Հայաստանի խորքերում՝ Կյորեսում (այժմ՝ Գորիս) ծնված հայ տղային այդպես են անվանակոչել։ Չի ստացվել։ Որովհետև փոքրիկի ծնողները նրան կնքել են Ալեքսանդր՝ նրա հոր ալեքսանդրապոլցի (այժմ՝ Գյումրի) ընկերների պատվին։
Բայց տղան առանձնապես չհասցրեց Ալեքսանդր կոչվել։ Դեռահաս տարիքում նա խաղաց դպրոցական ներկայացման մեջ՝ նորվեգացի գրող Բյորնստյերնե Բյորնսոնի «Նորապսակները» պիեսի հիման վրա, որտեղ կատարում էր Ակսել անունով հերոսի դերը։ Անունը կպավ տղային, թե՛ դպրոցում, թե՛ ավանում նրան սկսեցին Ակսել կոչել։ Միայն տարիներ անց նրա կյանքի գլխավոր մուսան, որի մասին քիչ ուշ կխոսենք, սկսեց անվանել նրան իսկական անունով։
Գրողի հոր ազգանունը Թևոսյան էր, հետևաբար՝ նրանը նույնպես։ Երբ նոր էր սկսում գրել, սկսեց գրական կեղծանուն փնտրել, ինչպես ընդունված էր 20-րդ դարում։ Իր հին տոհմանունը՝ «Բեգունց», ձևափոխեց ավելի հնչեղ Բակունց տարբերակի և սկսեց իր պատմվածքները ստորագրել որպես Ակսել Բակունց։
«Դատարկ մարդ ես», «Իսկ դու՝ անտրամաբանական»․ Բակունցի ու Չարենցի ընկերությունն ու թշնամանքը
Ժամանակակիցները հիշում են, որ Ակսել Բակունցն ու բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը մտերիմ ընկերներ էին։ Գրող Ռուբեն Զարյանը իր «Հուշապատում» գրքում նշում է, որ Չարենցի ու Բակունցի ամենասիրելի համատեղ զբաղմունքներից էր Կոմիտաս լսելը։
Բակունցը հիանում էր ընկերոջ տաղանդով և ասում էր, որ երբևէ չի էլ փորձի բանաստեղծություններ գրել։ «Ո՞վ կհամարձակվի իրեն բանաստեղծ անվանել Եղիշե Չարենցից հետո»։ Այն տարիներին ընդունված էր միմյանց ստեղծագործություններ ձոնել։ Չարենցը Բակունցին մի քանի բանաստեղծություն է նվիրում, որոնք կարճ մակագրված էին․ «Ընկերոջս՝ Ա․Բ․-ին», իսկ Բակունցն իր հերթին իր լավագույն ստեղծագործություններից մեկը՝ «Ալպիական մանուշակը», նվիրում է Չարենցի կնոջը՝ Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյանին։
Թե՛ Չարենցը, թե՛ Բակունցը աչքի էին ընկնում բարդ բնավորությամբ։ Նրանք հաճախ էին վիճում, երբեմն՝ ամբողջ Երևանի աչքի առաջ։ Գրականագետ Եղիշե Հովհաննիսյանն իր «Եղիշե Չարենցի մասին» աշխատության մեջ նկարագրում է մի դրվագ, որը տեղի է ունեցել Երևանի կենտրոնական փողոցներից մեկում։
Չարենցն ու Բակունցը գրող Խորեն Աճեմյանի հետ զբոսնում են Երևանի Նալբանդյան փողոցով, զրուցում են զանազան թեմաներով։ Խոսում է Չարենցը և հիշում լատինական այն առածը, թե «Habent sus fata libelli», ապա թարգմանում է` դառնալով Բակունցին.
- Այսինքն` գրքերն ունեն իրենց ճակատագիրը:
- Կարող էիր չթարգմանել, - ասում է Բակունցը և ապա ավելացնում. – Ամեն մի գիրք ունի իր ճակատագիրը – ահա այդ աֆորիզմը:
- Նախ, քանի որ հայերեն ենք խոսում, ապա ոչ թե աֆորիզմ, այլ ափորիզմ...
- Գուցե կասես` «աթոռիզմ», - ասում է Բակունցը:
- Եվ երկրորդ (չլսելու դնելով նրա հեգնանքը), - ինչի՞ ես վիրավորվում, որ թարգմանում եմ, երբ ո՛չ դու, ո՛չ էլ Խորենը լատին չգիտեք... Եվ հետո...
- Իսկ դու ո՞ր օրվա լատինագետը դառար, - հարցնում է Բակունցը շատ անմեղ հետաքրքրությամբ:
- Ճի՛շտ է, որ ես լատինագետ չեմ, բայց նախ` մի քիչ ավելի գիտեմ, քան դու և, բացի դրանից, քանի որ ես լատիներեն ասի այդ աֆորիզմը` պիտի թարգմանեի: Ճի՞շտ եմ ասում, թե չէ, Խորե՛ն:
- Շա՛տ ճիշտ է: Ես այդ ասացվածքը գիտեի ռուսերենից և, եթե չթարգմանեիր, չէի հասկանա:
- Տեսնո՞ւմ ես, - հաղթականորեն բացականչում է Չարենցը, նայելով նրան այնպես, որ ուզում է ասել. – Տեսնո՞ւմ ես, որ «մեջ մնացիր» և զուր տեղն ես ընդհատում ինձ:
Ապա շարունակում է.
- Բայց այստեղ մի հետաքրքիր փիլիսոփայական հարց է ծագում, որի առթիվ քիչ վեճեր չեն եղել անցյալում: Ի՞նչն է ավելի բարձր, ստեղծագործական անհա՞տը, թե՞ նրա գիրքը:
Տիրում է կարճ լռություն, և հանկարծ.
- Դատարկ, - բացականչում է Ակսելը, - պարզ է, որ ստեղծագործողը ավելի բարձր է, քան ստեղծյալը, արարիչը ավելի բարձր է, քան արարածը:
- Դու այդպե՞ս ես կարծում: Շատ միամիտն ես: Դեռ հարց է, թե ընթերցողը ինչը ավելի կգերադասի, «Սև ցլերն» ու «Մթնաձո՞րը», թե՞ Ակսել Բակունցին:
- Ախր, տրամաբանություն չկա ասածիդ մեջ, - գոչում է Ակսելը:
- Լավ է` չխոսենք տրամաբանությունից, որովհետև դու նախ չգիտես ինչ բան է, ինչով է ուտվում, ինչպես կասեր ռուսը. երկրորդ` իմ ասածը ըմբռնելու համար տրամաբանությունը քիչ է: Պետք է մարդ մի քիչ բան հասկանա դիալեկտիկայից, իսկ դու դրա այբուբենն անգամ չունես փորումդ...
Ժամանակակիցները հիշում են, որ երկու գրողների բանավեճը քիչ է մնացել` կռվի վերածվի, բայց բարեբախտաբար վերջում նրանք հաշտվել են։
Հայ աղջկա ֆեմինիզմն ու ամուսնանալուց հրաժարվելը՝ 20-րդ դարասկզբին
Մեր օրերի Հայաստանում ընդունված է սուր արձագանքել ֆեմինիստական շարժմանն ու սեռերի իրավահավասարության համար պայքարողներին` համարելով, որ ֆեմինիզմը «արևմուտքից եկած երևույթ է, հարիր չէ մեր երկրին»։ Սակայն դեռևս 20-րդ դարի սկզբում բազմաթիվ հայ կանայք գիտեին իրենց իրավունքները․ գրողներ Զապել Եսայանը, Զաբելա Տոնելիանի-Ասատուրը (առավել հայտնի Սիպիլ կեղծանվամբ) և Սրբուհի Տյուսաբը նորավեպեր էին գրում կանանց պայքարի մասին, Հայաստանի առաջին հանրապետության խորհրդարանում երեք կին պատգամավոր կար, իսկ աշխարհում առաջին կին դեսպանը հենց հայ է եղել՝ Դիանա Աբգարը։
Չիմանալով «ֆեմինիստ» բառը՝ հենց այդպիսին էր նաև Բակունցի կինն ու գլխավոր մուսան՝ Վարվառա Չիվիջյանը։ Գրողը երկու անգամ է նրան ամուսնության առաջարկ արել։ 1923 թ․-ին Խարկովում աղջիկը մերժել է նրան՝ ասելով․ «Իմ առջև հաստատ նպատակ եմ դրել ստանալու բարձրագույն կրթություն և մինչև ինստիտուտն ավարտելը չեմ կամենում կյանքս կապանքների մեջ դնել»։
Վարյայի պատասխանը շատ է դառնացրել Բակունցին, նրանք որոշ ժամանակով բաժանվել են։ Սակայն ինչ–որ ժամանակ անց աղջիկը Խարկովում կտրվում է ընդունելության քննություններից, տեղափոխվում է Երևան և ընդունվում է ԵՊՀ։ 1924թ․-ին զույգն ամուսնանում է։ Իսկ մեկ տարի անց ծնվում է նրանց միակ որդին՝ Սևադան։ Ընտանիքի երջանկությունը երկար չի տևում. 1936 թ․-ի օգոստոսի 6-ին Բակունցին ձերբակալում են հակահեղափոխությանն աջակցելու մեղադրանքով։
«Ինձ թուղթ ու մատիտ տվեք, ինձ միայն գրականությունը կփրկի․․․»
Բակունցը հոգեբանորեն շատ ծանր էր տանում բանտում անցկացրած օրերը։ Գրողի կինը՝ Վարվառա Բակունցը, իր 1954թ․-ին գրված «Բակունցի մասին» գրքում պատմում է, որ իրեն թույլ են տվել այցելել ամուսնուն բանտում, և նա հետը տարել է 11-ամյա որդուն՝ Սևադային։
«Ալեքսանդրը մեկ ամսվա ընթացքում այնքան էր փոխվել, որ ես դժվարությամբ ճանաչեցի այն մարդուն, որին ես գիտեի երկար տարիներ: Ամբողջ տեսակցության ժամանակ Բակունցը հեծկլտում էր՝ կորցնելով ինքնատիրապետումը: «Որդիս, -անդրադարձավ երեխային՝ քամելով արցունքից ամբողջովին խոնավ թաշկինակը, -այնքան շատ բան եմ ցանկացել կյանքում անել քեզ համար, բայց ինձ չհաջողվեց, մայրդ կանի նաև իմ փոխարեն»: Ինձ էլ ասաց՝ «Ամուր եղի՛ր, հաշվիր, որ ավտովթար է եղել, և ես վթարի եմ ենթարկվել»։
Կնոջն ուղղված վերջին նամակներից մեկում Բակունցը գրում է, որ իր համար շատ ծանր է ապրել անտեղյակության մեջ։
«Ծա՜նր է, շա՜տ ծանր… Չգիտեմ՝ գիշեր է, թե՞ ցերեկ, միայն պարզ գիտակցում ես, որ կյանքը մնաց փակ դռան ետեւում։ Մտքերը հեռու են գնում, ի՞նչ է սպասվում հետո… Գոյության միակ նպատակը մնում է գրականությունը… Ինձ գրելու և կարդալու հնարավորություն տվեք, ինձ գիրք ու մատի՜տ տվեք…»:
1937 թվականի հուլիսի 8-ին Բակունցին գնդակահարեցին։ Եվ երբ 10 օր անց ոչինչ չկասկածող Վարվառան եկավ բանտ, նրան ասացին, թե Բակունցին աքսորել են։ Իրեն՝ Վարվառային, ձերբակալեցին սեպտեմբերի 17-ին իբրև «ժողովրդի թշնամու» կողակցի։ Վարյան 8 ամիս անցկացրեց բանտում, այնուհետև նրան 8 տարով աքսորեցին Տեմնիկովի ուղղիչ աշխատանքային գաղութ։ Նա Հայաստան վերադարձավ միայն 1945թ․-ի աշնանը։
«Ի՞նչ ես ուզում, մուրացիկ»․ հարսի ու սկեսուրի հանդիպումը
Հայաստան վերադառնալով՝ Վարվառա Բակունցը շտապեց Գորիս` ցանկանալով ամուսնու ծնողների մոտ գտնել որդուն։ Սկեսրայրն այդ ժամանակ արդեն մահացած էր։ Նիհար, պատառոտված հագուստով նա մոտեցավ ամուսնու հայրական տանը։ Բոխչագյուլը՝ Բակունցի մայրը, այդ պահին ծառից խնձոր էր հավաքում։ Նա անծանոթուհուն հերթական մուրացկանի տեղ դրեց։
«Խնձո՞ր ես ուզում։ Կտամ, կեր ու գնա»,-ասաց ծեր կինը։
Վարյան դողացող ձայնով ասաց` ով է ինքը։ Բոխչագյուլն անսպասելիությունից ընկավ։
Վարյան, որն արդեն գիտեր ամուսնու մահվան մասին, հասկացավ, որ սկեսուրը տեղյակ չէ և սպասում է, թե երբ է որդին աքսորից վերադառնալու։ Նա այդպես էլ ամուսնու մորը ճշմարտությունը պատմելու ուժ չգտավ։ Բոխչագյուլը մինչև իր մահը՝ 1957թ․-ը, սպասեց որդու վերադարձին․․․
Վարյան սկզբում սկսեց ռուսերեն դասավանդել Գորիսի մոտակայքում գտնվող Շինուայր գյուղում, այնուհետև որպես դաստիարակչուհի աշխատանքի անցավ Գորիսի մանկապարտեզում։ Մահացավ 1965 թվականին։
Բակունցի և Վարվառայի որդին՝ Սևադա Բակունցը, դարձավ բժիշկ-ֆիզիոլոգիստ։
70-ականներին նա գլխավորեց Լևոն Օրբելու անվան Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը։ Նրա դուստրերը՝ Բակունցի թոռնուհիներ Ալլան և Իրինան, հիմա ապրում են Երևանում։ Ալլա Բակունցն աշխատում է ՄԱԿ-ի համակարգում, իսկ Իրինա Բակունցը ռեանիմատոլոգ է «Նորք Մարաշ» բժշկական կենտրոնում։
