Երիտասարդ թուրք Իբրահիմ Յայլալին հատուկ նշանակության ջոկատում կռվել է քրդերի դեմ։ 1994 թվականի սեպտեմբերին թուրքական այդ ջոկատին ուղարկել են Հյուսիսային Իրաքի սահմանային շրջաններից Քելե Մեմեդի լեռները: Երկրորդ օրը հրաձգության ժամանակ Իբրահիմը ոտքից վիրավորվել է։ Նահանջելիս` ընկերները նրան չեն տարել, նա էլ արյան կորստից ուշագնաց է եղել ու գերի ընկել քրդերի մոտ։ Երկու տարի ու երեք ամիս գերության մեջ է անցկացրել։
Յայլալին հիշում է, որ կառավարական զորքերն անընդհատ կողոպտում էին քրդական գյուղերն ու այրում էին քրդերի տները` ցույց տալով, թե ինչ կլինի այն մարդկանց հետ, որոնք Քրդական աշխատավորական կուսակցության ջոկատների կողմն անցնեն։ Հենց գերության ժամանակ էլ Իբրահիմը սկսում է մտածել՝ ինչու է այդ ամենը տեղի ունենում։
Գերությունից ազատվելուց հետո Իբրահիմը տուն է վերադառնում։ Ապրում է այնտեղ, որտեղ իր նախնիները՝ Պոնտոսում, Սամսունից ոչ հեռու, Բաֆրայի շրջանում։ Գերության տարիներին նա երկար մտորում էր մի հարցի շուրջ, որը նրան հանգիստ չէր տալիս. ուզում էր իմանալ ու հասկանալ՝ ով է ինքը և որտեղից։ Իբրահիմը դիմում է Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարության ենթակայության տակ գտնվող Բնակչության և քաղաքացիության հարցերի գլխավոր վարչություն (ստանձնած գործառույթներով նման է մեր Ազգային արխիվին`խմբ)։ Այնտեղ աշխատող ընկեր ուներ, որից օգնություն է խնդրում։ Առանձնապես հույսեր չէր փայփայում, բայց, ի զարմանս իրեն, կարճ ժամանակ անց ընկերը գտնում է իր ուզած տեղեկությունը։
Դանդաղ մահ
«Մեմեդ պապիս հոր անունը Կոնստանտին է եղել, իսկ մոր անունը գրված էր Փարասքևի: Սկզբում մի պահ ցնցվեցի, շոկ ապրեցին նաև մեր ընտանիքի երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչները» , - վերհիշում է Յանիս Վասիլիս Յայլալին`նույն ինքը Իբրահիմ Յայլալին։ Իր ծագման մասին իմանալուն պես` Իբրահիմը քրիստոնեություն է ընդունել ու հունական անուն ստացել։
Երբ հայրն իմացել է, որ որդին ամեն ինչ գիտի, իր տեղը չի գտել։ Նա տարիներով թաքցրել է իսկությունը, միայն թե երեխաները պատահաբար չխոսեն դրա մասին, միայն թե նրանց գլխին փորձանք չգա։ Իսկ այժմ...
«Հայրս ժամանակի ընթացքում տեսնելով, որ ոչ մի բան չի պատահի` մի փոքր թեթևություն է զգացել: Ինձ համենայն դեպս, դեռ չեն սպանել, թեև խոշտանգումները, բանտերն ու դատական գործերը շարունակվում են», - ասում է Յանիս Վասիլիսը։
«Արյան կանչով». ինչպես ամերիկացի լրագրողը հասավ Մուսալեռ և գտավ տատի գյուղը
Հետո պարզվել է, որ նրա պապի իսկական անունը ոչ թե Մեմեդ է եղել, այլ Էլեֆթերիոս (կրճատ՝ Լեֆթեր)։ Երբ թուրքերը հարձակվել են հունական գյուղերի վրա, նրանց ընտանիքը փախել է։ Ծնողները կարծել են, որ ազգականներն են փոքրիկ Լեֆթերին գյուղից տարել։ Պարզվել է, որ ոչ։ Նրա համագյուղացիներին սպանել են, իսկ հորը` Կոնստանտինին ու մորը` Փարասքևիին դատապարտել են դանդաղ մահվան։ Նրանք տարիներով ամբողջ Հունաստանում փնտրել են իրենց կորցրած որդուն, գրել են Գերմանիա, Միջազգային Կարմիր Խաչ։ Ապարդյուն։
Այդ ընթացքում մի թուրք ընտանիք վերցրել է Լեֆերին ու անունը Մեմեդ է դրել։ Նա աշխատել է Բաֆրա գետի մոտ` այնտեղից սայլակով շինարարության համար ավազ է տարել։ Ամուսնացել է տատիս՝ Այշեյի հետ, նա էլ նրա պես որբ էր։ Ցավոք, տատս երկար չի ապրել, ժանգոտ մեխից քերծվածք է ստացել ու մահացել արյան վարակից։
Սպառնալիքներ ընտանիքի գլխին
Երբ Յանիս Վասիիլիսը սկսել է պայքարել հունական տաճարների պահպանման համար, հակառակորդներն ապշել են նրա վճռականությունից։
«Եվ իսկապես, ինչի՞ց էլ կարող է վախենալ մի մարդ, որը ռազմական բանտում ինչ խոշտանգման ու կտտանքի ասես չի արժանացել: Մի պահ պատկերացրեք՝ զինվոր եք, մարտնչում եք, գերի ընկնելուց հետո նույն երեկոյան պետությունը ռմբակոծում է այն ճամբարը, որտեղ գտնվում եք: Բազմիցս առերեսվել եմ մահվան հետ: Քրիստոնյաները միշտ ապրում են`գիտակցելով վտանգը, նրանք ասես արդեն սովոր են դրան», - ասում է Յայլալին։
Նրա հակառակորդները, որոնք պայքարում են «թուրք ժողովրդի պատվի համար», իրենց պատասխանն ունեն։ Ինչի՞ բանտարկել նրան ու հերոս դարձնել։ Ավելի լավ է հիշեցնել, որ ընտանիք ու հիվանդ մայր ունի։ Նույնիսկ աշխարհի ամենաուժեղ մարդուն, երբ ընտանիքի անվտանգության մասին ես ակնարկում, ոտքերի տակից հողը փախչում է...
«Պատկերացրեք`աԱլցհայմեր հիվանդությամբ մայր ունեմ, դնում են մորս նկարն ու սպառնալիքներ տեղում մեր հասցեին՝ ասելով. «Ձեր տան տեղը գիտենք. կանենք, ինչ պետք է»։ Նրանց ցանկությունը` որսալ մեզ որպես աղավնիների, իրականություն չի դառնում, քանի որ մենք չենք վախենում», - ասում է նա։
Յայլալի ընտանիքը Հունաստանում ազգականներին գտնելու համար հայտարարություն է տվել։ Հետո Յանիս Վասիլիսն էլ է այնտեղ տեղափոխվել։ Ազգականներին գտել են Լևկոյա գյուղում՝ հունական Թրակիայի Դրամա քաղաքի մոտակայքում։ Նրանք զարմանալիորեն նման էին Յանիսին ու նրա հորը։ Գենետիկ թեստը ցույց է տվել, որ 97,5%-ով ազգականներ են։
Տարիներ են անցել, Հրանտ Դինքն էլ թուրքի ձեռքով սպանվել, ու հիմա նրան սպանած հանցագործը կարող է ազատ արձակվել բանտից։ Սակայն մարդասպանը ոչ միայն զենքը բռնողն է, այլ նաև նա, ով նրա ձեռքն է տալիս զենքը, նա, ով բանտարկում է Ռագըփ Զարաքողլուին (հայերի, հույների ու ասորիների ցեղասպանության մասին գրքի հրատարակիչը` խմբ)։ Յանիս Վասիլիսն ասում է, որ առաջին հերթին հենց նրանք են մարդասպաններն ու դրա մասին պետք է բացահայտ խոսել։
Ամասիացի Օհանը և մյուսները․ ինչու են թուրք գրողները խոսում Արևմտյան Հայաստանի հայերի մասին
Այժմ Յայլալին օգնում է իր պես մարդկանց, հույների ու հայերի համար բացահայտում է իրենց արմատները, եթե նրանց ընտանիքների մասին փաստաթղթեր է գտնում։ Նա հույս ունի, որ գլխիվայր շուռ եկած ճակատագրերով մարդիկ կկարողանան վերադառնալ իրենց հավատքին, ազգությանը, լեզվին ու բանահյուսությանը։ Նա միշտ բարձրաձայնում է Պոնտում ու Փոքր Ասիայում հույների Ցեղասպանության, ինչպես նաև Ստամբուլում (Կոստանդնուպոլսում) 1955 թվականի սեպտեմբերին տեղի ունեցած հույների ջարդի մասին։
Վախից սեղմված ձեռքերը
Խոսքը Յանիս Վալիսիլի, Ռագըփ Զարաքողլուի կամ Կարո Փայլանի մասի՞ն է։ Ոչ։ Սա Թոփալ Օսմանի ու Ռիզա Նուրիի մասին է։ Առաջինը թուրքական ավազակախմբերից մեկի ղեկավարն էր, երկրորդը՝ Թուրքիայի կրթության նախարարը։ Յանիս Վասիլիսն ավելացնում է, որ նրանց խոսակցությունն օգնում է հասկանալ՝ ինչու են Թուրքիայում շարունակում հարձակումներ գործել ոչ միայն հայերի ու հույների, այլև լուռ տաճարների վրա։ Իշխանության անգործության ներքո վանդալիզմի փորձեր են արվում հունական տաճարների վրա Տրապիզոնում, նաև Գիրեսունում, Օրդունում, Սամսունում և Սինոպում: Որպեսզի պատկերացնենք, թե դա նրանց ինչին է պետք, Յանիս Վասիլիսը մեջբերում է Թոփալ Օսմանի ու Ռիզա Նուրիի խոսակցությունը։
- Օսման աղա՛, իրավացի ես՝ հայրենիքին մեծամեծ ծառայություններ ես մատուցել: Շարունակեք ձեր իմացած ճանապարհով Պոնտոսը մի լավ կմաքրես: Հունական գյուղերում քարը քարին չթողնես:
- Այդպես էլ անում եմ, բայց եկեղեցիներին ու լավ շենք-շինություններին ձեռք չեմ տալիս. պետք են դրանք։
-Դրանք էլ ոչնչացրեք, նույնիսկ քարերը հեռուները ցրիվ տվեք, որ այլևս չկարողանան ասել՝ այստեղ եկեղեցի է եղել:
Յանիս Վասիլիսն իր ընկերների հետ պայքարում է, որ սա երբեք չկրկնվի։ Նա հայ ու ասորի շատ ընկերներ ունի։ Նրանք միասին պայքարում են, որ իրենց ժողովուրդների պատմությունն իրենց աչքի առաջ չվերացնեն։
«Շնորհակալություն, պարոն Յանիս», - դա նվազագույնն էր, ինչը կարող էինք ասել խոսակցության ավարտին։
«Ի՛նքս եմ շնորհակալ ձեզ: Հունաստանից Հայաստան, հայ ժողովրդին ջերմագին ողջույններս եմ հղում: Հայ և ասորի ժողովրդի հետ մենք մեկ ընդհանուր վշտի տեր ենք:
Մոռացված պատմություն. Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունները Ցեղասպանությունից հետո
Վերստին, հայ և ասորի մեր բարեկամ ժողովուրդներին համերաշխության և համախմբվածության կոչ եմ անում: Առիթից օգտվելով՝ Պոնտոսի 101-րդ տարելիցի առթիվ ես ոգեկոչում եմ կյանքից հեռացած 350.000 անշիրիմ զոհերին: Ընկերներիս, մտերիմներիս էլ կրկին և կրկին համերաշխության կոչ եմ անում», - ասաց նա մեզ։
Զրույցը թարգմանելու համար շնորհակալություն ենք հայտնում թուրքագետ Արմեն Մելքոնյանին։
