Սասունցիները միշտ են աչքի ընկել համառությամբ և չենթարկվելու հաստատակամությամբ։ Պատահական չէ, որ հայոց ազգային էպոսը ևս սասունցիների մասին է։ Սասնա ծռերն այդպես էլ գլուխ չխոնարհեցին արաբ մելիքների դեմ, նույնկերպ այսօր՝ ցեղասպանությունից մեկ դար անց, Արևմտյան Հայաստանում ապրող սասունցի հայերը ոչ միայն չեն դարձել թուրք կամ քուրդ, այլև պահպանել են սեփական լեզուն և կրոնը։
«Մենք նման ենք մոլորված որբ երեխաների». Դերսիմի հայերը բացահայտում են իրենց արմատները
Սասունում հայկական գյուղեր շատ կան՝ Հռութ, Շենիկ, Գերմավ, Դատվան, Մկտենք, Գոմք։ Հենց այստեղ եղավ մեր կանգառներից մեկը, որտեղ հանդիպեցինք այնպիսի իրականության, որին անհնար էր արձագանքել առանց հուզմունքի։ Գյուղի բնակիչները ոչ թե ծպտյալ կամ մահմեդական, այլ քրիստոնյա հայեր են, որոնք միաժամանակ խոսում են հայերեն՝ Սասունի բարբառով։ Տներից մեկի դիմաց կանգնած 70-ամյա տատիկը հենց հայերենով էլ դիմավորեց մեզ՝ «Բարով եկաք, դուք իմա՞լ իք»։
Ֆրիդան 4 երեխաների մայր և 25 թոռնիկների տատիկ է։ Զավակներից մեկն է ապրում Գոմքում, մյուսները տեղափոխվել են Ստամբուլ՝ կրթություն ստանալու և ավելի լավ կյանք վարելու։ Մի փոքր տխրելով՝ մեր հայրենակից կինը պատմում է, թե ինչքան հարուստ էր իրեն զգում, երբ բոլոր երեխաներն էին ապրում Գոմքում, հետո կրկին պայծառանում է՝ կարևորը, որ նրանք շարունակում են հայ մնալ։ Հրավիրում է տուն, ու կրկին Սասունի բարբառով։
«Ես հուդա իմ ծնվե, իմ նան ու պաբ (տատն ու պապը) մացերին հոդե մինչև մեռան։ Իմ ճըժեր (երեխաներ) կաբրին Ստամբոլ ու հոդե (այստեղ)։ Կես հայերեն գինան, կես լե չգինան։ Բայց ես չմոռցերիմ հայերեն, կխոսամ»,-ասում է Ֆրիդան։
Մինչ զրուցում ենք սասունցի տատիկի հետ, հայացքով հետևում եմ համեստ տան պատերին։ Առաջինը երևում է Երևանի «Մայր Հայաստան» արձանի նկարը։ Քիչ այն կողմ քրիստոնեական խաչն է՝ որպես ազգային կրոնի հավատամք։ Ֆրիդայի ամուսնուց հարցնում եմ՝ վախ չունե՞ն, որ այդքան բացահայտ ցույց են տալիս իրենց կրոնական ու ազգային արմատները։
«Իմ վախը միայն Աստծուց է, մարդուց չեմ վախենում»: Սա է 78-ամյա սասունցի Հայրոյի պատասխանը։
Հայրոն ամբողջ կյանքն անցկացրել է Սասունի սարերում, հայրը և պապը եղել են ֆիդայիներ և մինչև 1950-ականները կռվել են թուրքական բանակի դեմ՝ թույլ չտալով, որ հասնեն իրենց բնակավայրեր ու շարունակեն ցեղասպանությունը։ Ի վերջո, թուրքական կառավարությունը ստիպված է եղել հաշտություն կնքել, տալ անվտանգության երաշխիքներ, բայց գոմքեցիներն այդպես էլ չեն հանձնել զենքը։ Ցեղասպանության տարիների ֆիդայական հրացաններից մի քանիսն էլ Հայրոյի տանն է, ցույց է տալիս դրանք ու փամփշտակալները, հայտնի երգի օրինակով՝ մեջքին կապած։
Խոսում են թուրքերեն, բայց մտածում ու զգում են հայերեն. ադիյամանցի հայ երգչի «ոդիսականը»
Ֆրիդայի հարսը ոչ պակաս հերոսական Մկտենք գյուղից է։ Մկտենքը, հիշեցնեմ, Գևորգ Չաուշի գյուղն է։ Դերդոն՝ Ֆրիդայի հարսը, մկտենքցի հայուհի է։
«Իմ բաբոյի (հայրիկ) անուն Տիգրան է։ Յիս 37 տարեգան իմ, 5 ճիժ (երեխա) ունիմ՝ Սուզան, Ռիտա, Շահին, Շենոր, Արատ։ Իմ մարդ (ամուսին) կըսա չէրթամ ուրիշ տեղ, հոդե անուշ ա, հոդե սիրուն ա»,-անկեղծանում է հայուհի երիտասարդ սասունցի հարցը։
Սասունում, ասում են, չգրված օրենք կա․ հայերը աղջիկ տալիս-առնում են միայն հայերի մեջ՝ արյունը մաքուր պահելու համար։
