Տնտեսություն մեջ կրթության ունեցած դերի և կրթություն–տնտեսություն հարաբերությունների մասին Sputnik Արմենիան զրուցել է Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի տնօրեն, տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Դավիթ Հախվերդյանի հետ:
-Պարոն Հախվերդյան, ինչպե՞ս կբնութագրեք Հայաստանի կրթական համակարգի և տնտեսության հարաբերությունները:
-Այս առումով ամենախոցելին կրթության և մասնավոր հատվածի միջև եղած համագործակցության խնդիրն է, որը համակարգային է: Մասնավոր հատվածն ազդակներ չի հաղորդում կրթությանն ու գիտությանը: Հայաստանը նորարարական ինդեքսի վերջին տվյալներով` կրթության վրա ծախսվող գումար/ՀՆԱ հարաբերակցության ցուցանիշով 141 երկրների մեջ 111-րդն է, գիտության և տեխնիկայի ոլորտի շրջանավարտների թվով՝ 88-րդը, գիտելիքի կլանում հոդվածով՝ 114-րդը, ուսումնական թրեյնինգ առաջարկող ֆիրմաներ տողով՝ 82-րդը, բարձր ու միջին տեխնոլոգիական արտադրության ծավալով՝ 96-րդը:
Գիտությունների ակադեմիա, աստղադիտարան. արցախցի ճարտարապետը քաղաք էր ստեղծում, ոչ թղթե տուփ
Այդքանով հանդերձ, Փելսինվանիայի համալսարանի կողմից ամեն տարի իրականացվող վարկանշավորման արդյունքում համալսարանի «Ամբերդ» գիտահետազոտական կենտրոնը 2018թ. ուղեղային կենտրոնների համաշխարհային վարկանշավորման ցանկում 94-րդն է, այն դեպքում, երբ աշխարհում նմանատիպ կենտրոնները հաշվվում են հազարներով: ՀՀ-ում կան միջազգային չափանիշներով բարձր վարկանիշային գիտահետազոտական կենտրոններ, որոնք ի վիճակի են բավարարելու տնտեսության կողմից կրթությանն ու կիրառական գիտությանը ներկայացրած պահանջները, մինչդեռ այդ պահանջները չկան:
-Իսկ ինչո՞ւ չկան, որո՞նք են մասնավոր հատվածի, բիզնեսի «անհաղորդության» պատճառները:
-Նրանք ունեն իրենց խնդիրները: 2019թ. Հայաստանը գլոբալ մրցունակության ինդեքսի ցուցանիշով զբաղեցնում է 69-րդ՝ միջին համարվող հորիզոնականը, բայց շուկայի չափի հենասյան գծով 120-րդ տեղում ենք: Դա այդպես է, որովհետև կապված է բարձր տեխնոլոգիաների հետ, որոնց առկայությունն առաջին հերթին ենթադրում է արտադրողականություն:
Սակայն նույնիսկ արտադրելու դեպքում շուկան ի վիճակի չէ այդ արտադրանքը «կլանելու», հետևաբար, պետք է արտահանվի, իսկ դրա համար լուրջ գումարներ են պետք և իրացման շուկա: Ըստ էության, ամենակարևորն իրացման շուկան է: Այստեղ արդեն պետության անելիքը կա:
Ես դեմ եմ պետությունից շարունակ փող ուզելուն: Պետությունը պետք է փող տա սկսնակներին, սոցիալական ոլորտին, ազգային անվտանգության շրջանակներում գործող ձեռնարկատիրությանը` ելնելով անվտանգության քաղաքական բաղադրիչներից: Առաջադեմ բիզնեսի և համաշխարհային հարթակում մրցունակ արտադրանքի դեպքում պետությունն ընդամենը պետք է ուղենիշ և պայմաններ ստեղծի: Դրանց առկայության դեպքում անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցները միշտ էլ կարելի է հայթայթել:
-Ինչի մասին Դուք խոսում եք, թերևս կապ ունի նաև կրթության հետ: Մյուս կողմից էլ` պատճառները չնշեցիք:
–Ակնհայտ է, որ կրթությունը սպասարկում է տնտեսությունը: Արդյո՞ք տնտեսությունը տալիս է համապատասխան ազդակներ կրթությանը և պահանջներ ներկայացնում: Ոչ: Հետևաբար, կրթությունը քննադատելն օբյեկտիվ չէ: Կրթությունը պետք է զարգանա տնտեսական ռազմավարության շրջանակներում: Նույնը վերաբերում է կիրառական գիտությանը: Բոլորը քննադատում են, որ գիտություն/ՀՆԱ հարաբերակցությունը 0.25-0.26%-ից չի անցնում: Աշխարհում (Իսրայել, Հոնկոնգ, Թայվան, Սինգապուր, ԱՄՆ և այլն) այս ցուցանիշը հասնում է մինչև 4%-ի: Բայց վերոնշյալ երկրներում ընդգրկված է նաև մասնավորի կողմից գիտության վրա ծախսված գումարները: Մեր դեպքում մասնավոր հատվածը չի ուզում ծախսել, որովհետև հեռանկար չի տեսնում, բացի դրանից, մեր ընկերությունները համեմատաբար թույլ ֆինանսական հզորություն ունեն, որից ելնելով, նրանք ի վիճակի չեն համաշխարհային մասշտաբով իրացման շուկաների ռազմավարություն մշակելու: Պետությունն էլ գումար չունի, որ ծախսի: Դրան գումարած, պետությունը կիրառական գիտության վրա չպետք է փող ծախսի, քանի որ դա առևտրայնացման ենթակա և շահույթ բերող գործունեություն է: Կիրառական գիտության վրա ծախսեր պետք է անի ձեռնարկատիրությունը: Պետությունը գերադասում է ծախսել անվտանգությանն ու զարգացման տեսլականին վերաբերող հատվածում՝ հիմնարար գիտության ոլորտում: Հետևաբար, վերջինս պետք է գոնե տնտեսության առաջ մղման հստակ ռազմավարություն մշակի:
Հայի հյուրընկալություն, որ գիտության զարգացմանն է նպաստել. Բորիս Պիոտրովսկու երկաթե լեդին
Դեռ բավարար մակարդակի վրա չէ առևտրային կցորդների ինստիտուտը: Շատ գործարարներ փող չեն ուզում, խնդրում են աջակցել իրացման շուկա գտնելու հարցում: Ավելին, իմ համոզմամբ, նրանք պատրաստ կլինեն գնելու արտերկրյա իրացման շուկաներին վերաբերող պարբերական տեղեկատվություն: Ստացվում է, որ տեղեկատվական և իրավական աջակցության մեծ կարիք կա: Մյուս կողմից էլ, քանի որ մեր շուկան փոքր է, շատ գրավիչ լինել չի կարող: Առավել ևս, ներկայիս կապուղիների զարգացման պայմաններում առանձնապես խնդիր չէ բարձրորակ ծառայություն կամ արտադրանք արտահանելը: Ընդ որում, մեր մրցունակությունը պետք է կառուցվի` ելնելով ծովային ելքի բացակայության փաստից: Այսինքն, ձեռնարկատերերը պետք է պետությունից առավելապես գործունեության հարթակ պահանջեն, որպեսզի կարողանան բարելավել իրենց մրցունակությունը: Այս ամենից բացի, արտահանման ներուժի ու արտահանման դիվերսիֆիկացման բարելավման անհրաժեշտություն կա: Այլապես փոքր ներքին շուկա ունեցող երկրում բավարարվել դրանով և արտադրել միջազգային մակարդակի արտադրանք, քիչ է հավանական:
-Բայց մենք մտել ենք ԵԱՏՄ, որն ունի շուրջ 250-300 միլիոնանոց շուկա, որը, ինչպես ներկայացվում է, նաև մեր շուկան է:
-Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար հնարավորություններ են բացում ԵԱՏՄ-ն և ԵՄ-ն: Բայց սրանցից և ոչ մեկը «սկուտեղի վրա մեզ չի մատուցելու» այն, ինչ մեզ անհրաժեշտ է: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ զարգացող երկրների ինտեգրացիոն միավորումներն իրենց չեն արդարացնում: Ստեղծելով առևտրային, մաքսային միություններ, անդամ երկրները միմյանց մրցակցային առավելություններն օգտագործելու փոխարեն սկսում են միմյանց հետ մրցակցել, մոռանալով ինտեգրման մյուս կարևոր արժանիքի՝ կոոպերացման մասին, որը կբարձրացնի նրանց մրցունակությունը համաշխարհային շուկայում: Այս իրավիճակում ԵԱՏՄ-ին մեր անդամակցությունն արդարացնել–չարդարացնելու մասին խոսելը տեղին չէ:
Վարդանյանի գաճաճ «մամոնտագիտությունը» կամ ինչպես հայը զարգացրեց ռուսական գիտությունը
Մյուս կողմից, ԵՄ-ի հետ չկնքված Ասոցացման համաձայնագիրը նույնպես մեր երկրի համար կտրուկ աճ չէր կարող ապահովել: Մենք գործակցելու էինք մի «ընտանիքի» հետ, որի անդամներն իրենց «քաշային կարգով» էապես բարձր էին մեզանից: Եվ պետք էր նրանց հետ կոոպերացվել կամ մրցակցել: Երկու դեպքում էլ շատ դժվար էր լինելու: Ըստ էության, ոչինչ չի արգելում, որ նույնն այսօր փորձենք: Տարիներ ի վեր ունեցել ենք GSP և GSP+ ազատ առևտրային արտոնությունների համակարգ, որը մեզ ԵՄ-ում համեմատաբար ազատ տնտեսական գործունեություն ծավալելու հնարավորություն է տվել: Չի ստացվել, որովհետև մասշտաբի խնդիր կա, մեր ձեռնարկությունները նման արտադրողականության պահանջներին չեն համապատասխանում, ԵՄ շուկայում տեխնիկական ստանդարտները շատ խիստ են: ԵՄ շուկա կարելի է և անհրաժեշտ է մտնել, բայց առանց որակին վերաբերող նման խիստ պահանջների` դժվար կլինի ԵՄ շուկան ընկալել որպես հեռանկարային: Մինչև ինքներս չկատարելագործվենք, անիմաստ է քննարկելը ԵՄ–ի, ԵԱՏՄ–ի, Չինաստանի կամ այլ շուկաներում մրցակցելու հարցը: Մենք ինքնագնահատականի, ինքնավերլուծության և սեփական ներուժի գնահատման խնդիր ունենք:
-Այս ամենը պետք է արվի երկրի զարգացման ռազմավարության շրջանակներո՞ւմ։
-Այո: Բայց մենք նախևառաջ սեփական ռազմավարություն ունենալու խնդիր ունենք: Այն թող գրվի երկար ժամանակ, բայց լինի բազմագործոն` ինչ ունենք, ինչ ենք ուզում ունենալ, և ինչ է անհրաժեշտ մեր ցանկացածն ունենալու համար: Եթե այս տեսանկյունից մոտենանք կրթությանն ու գիտությանը, աշխարհը խոսում է 4-րդ արդյունաբերական հեղափոխությունից, այն արմատական փոփոխություններից, որը սպասվում է երկիր մոլորակին:
Արդյո՞ք մեր տնտեսական քաղաքականությունը վերաձևակերպվել է` ելնելով այդ իրողություններից, և արդյո՞ք մեր տնտեսական քաղաքականությունը «ստիպում է» կրթական ոլորտին առկա համաշխարհային երևույթներին «համահունչ քայլել»: Բազմաթիվ զեկույցներում նշվում են հնացող մասնագիտությունները և նրանք, որոնք կտրուկ ծաղկում են ապրելու, ինչպես նաև այն մասնագիտությունները, որոնք համեմատաբար կայուն կմնան: Արդյո՞ք մենք համարժեք ենք իրագործում մեր ռազմավարությունները, առաջին հերթին՝ կրթության ոլորտում:
Նոր խոսք գիտության մեջ. Լեյլա Ադամյանը Ռուսաստանում եզակի վիրահատություն է անցկացրել
Արդյո՞ք մենք 10-20 տարի հետո ունենալու ենք այդ ինժեներների, տեխնոլոգների, ծրագրավորողների, տվյալների վերլուծաբանների, հանրային կապերի հետ աշխատողների, բանակցողների «բանակը», որի նկատմամբ պահանջարկը կտրուկ աճելու է: Ունե՞նք այն ռազմավարությունը, այսպես կոչված, «մեռնող» մասնագիտությունների տեր անձանց վերաորակավորման և այլ աշխատանքի տեղավորման հարցում: Այս պահին սրանց հետ կապված` չկա պետության ազդակը կրթության ոլորտին: Պետք է համապետական ռազմավարության շրջանակներում պատվեր «իջեցվի» բուհերին, նաև ձեռնարկատիրական միջավայրին:
Երկրագունդն արագորեն փոխվում է, և դրա հետ կապված մեր կարծիքն ու մոտեցումները որևէ մեկին հետաքրքիր չեն: Մենք պետք է ամեն ինչ անենք այդ զարգացումներից հետ չմնալու համար:
