Զինվոր Պարգև Սուլթանյան. «սպանվել է», ապա գերության մեջ հայտնվել ու անհետացե՞լ

Ռուբեն Գյուլմիսարյան, Sputnik Արմենիա

Նախագծի ղեկավար Գրիգորի Սկվորցովին դիմում են աշխարհի տարբեր երկրներից, այդ թվում`Հայաստանից, հուսալով` գուցե, երջանիկ պատահականությամբ մի օր գտնեն իրենց հարազատին։

Երբ օգոստոսին Sputnik Արմենիա մուլտիմեդիոն մամուլի կենտրոնում տեղի ունեցավ տեսակամուրջ` «Անվան վերադարձ» միջազգային նախագծի ղեկավար Գրիգորի Սկվորցովի մասնակցությամբ, դրանից հետո խմբագրություն են գալիս մարդիկ, որոնք հույս ունեն տեղեկություն ստանալ իրենց ազգականների մասին։

Սկվորցովն այդ ժամանակ պատմեց հայաստանցի ավելի քան 700 զինվորների ճակատագրերի մասին, որոնք չեն վերադարձել գերմանական համակենտրոնացման ճամբարներից, պատմեց նրանց գերի ընկնելու հանգամանքների և Արևելյան Եվրոպայի երկրներում նրանց հուղարկավորման վայրերի մասին։ Հայաստանից բանակ զորակոչված անձանց ցուցակում ավելի քան 700 մարդ կա` հայեր, ռուսներ, ադրբեջանցիներ, հրեաներ, եզդիներ... Նրանք բոլորը գերի են ընկել տարբեր հանգամանքներում, և ընդհանուր առմամբ, նրանց նույն ճակատագիրն էր սպասվում։ Սկվորցովի ներկայացրած փաստաթղթերը հիմնականում Գերմանիայի, Ռումինիայի և Լիտվայի ֆաշիստական համակենտրոնացման ճամբարների հաշվառման քարտերն են։

Այդ մարդկանց ընտանիքներին ժամանակին հայտնել են, որ իրենց հարազատներն անհետ կորել են. նրանք այդ համոզմունքով էլ ապրել են։ «Անվան վերադարձը» նախաձեռնության նպատակը պատմական անարդարությունը ու այն անունները վերադարձնելն է, որոնք փորձել են ջնջել։

Բայց պատահել է, որ անհետ կորած համարվող մարդուն տարիներ կամ նույնիսկ տասնամյակներ անց ինչ-որ մեկը պատահմամբ հանդիպել է հեռավոր երկրներում։ Կամ նա ինքն է հայտնվել. այդպես մարդկանց մոտ կասկածներ են առաջացել։

Ահա հիմա էլ ի հայտ է եկել Պարգև Սուլթանյան անունով զինվորի աներևակայելիորեն խճճված, գրեթե դետեկտիվ պատմությունը. Sputnik Արմենիա էր եկել նրա թոռը` փաստաթղթերով, որոնք այդ տարիներին են հավաքվել։ Պետք է ասել, որ ընտանիքը համառորեն փնտրել է Պարգև Սուլթանյանին թե՛ գերմանական, թե՛ խորհրդային ու ռուսական արխիվներում։

Պարգև Սուլթանյանը բանակ է զորակոչվել 1941թ.–ի հունիսի 23–ին Հայկական ԽՍՀ Ախուրյանի շրջկոմից։ Ազգականները վերջին անգամ նրա մասին տեղեկություններ ստացել են 1942թ–ին, որից հետո զինվորից լուր չեն ունեցել։ Հետո ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության արխիվից թուղթ է ստացվել, որի համաձայն կարմիրբանակային Պարգև Սուլթանյանը սպանվել է 1942թ.–ի դեկտեմբերի 17–ին Մոզդոկի մոտ։

Ամենայն հավանականությամբ, Սուլթանյանը մասնակցել է Մոզդոկ–Մալգոբեկի պաշտպանական գործողությանը. երկու կողմերի կորուստները ծանր են եղել, և, ինչպես պնդել են նրանք, ում բախտ է վիճակվել ողջ մնալ, այնտեղ չհայտնվելը մեծ բախտավորություն է համարվել։

Պարգևին մահացած են ճանաչել, հարազատները նույնիսկ հաշտվել են այդ մտքի հետ, բայց 1953 կամ 54թ.–ին` Ստալինի մահից հետո, պատերազմից վերադարձած համագյուղացին պատմել է, որ Գերմանիայում ֆիլտրացիոն ճամբարից նրան ուղարկել են հարկադրական աշխատանքների Հոխենլիմբուրգ քաղաքի Göcke und Sohn գործարանում։

Գերմանական արխիվներին դիմելը կարևորագույն տեղեկություն է բացահայտել. պատասխանում ասվում է, որ Պարգև Սուլթանյանը` «132542 համարի կալանավորը վարձվել է Göcke und Sohn ընկերության գործարանում մինչև 1945թ.–ի մարտ աշխատելու համար»։ Սա հաստատել է համագյուղացու խոսքերը, որի ասածին առանց այդ փաստաթղթի էլ ոչ ոք չէր կասկածում. ինչո՞ւ պետք է ստեր։ Իսկ այն, որ նա այդ տեղեկությունը չի հայտնել ավելի քան 8 տարի, բացատրվում է նրանով, որ գերության միջով անցած մարդու մեջ շատ խորն է նստած վախը...

Եվ ահա 1945թ.–ի մարտից Պարգև Սուլթանյանի հետքերը վերջնականապես կորում են։ Թե՛ գերմանական, թե՛ խորհրդային արխիվները ոչ մի տեղեկություն չեն ունենում։ Քանի որ Հագենը եղել էր բռնազավթման արևմտյան գոտում, հավանական է, որ Սուլթանյանը մնացել է արևմտյան երկրներից մեկում։ Ընտանիքը վերջերս փորձել է որոնել նրան Ամերիկայում, դեսպանատանը խորհուրդ են տվել իրավաբան վարձել. Սուլթանյանները հրաժարվել են այդ մտքից` իմանալով նման ծառայության նախնական արժեքը` առանց հաջողության նվազագույն երաշխիքի։

Գտնել լեյտենանտ Պարսեղովին. զինվորական ճակատագրերի որոնումները շարունակվում են

Չի կարելի բացառել, որ Սուլթանյանին ինչ-որ կերպ հաջողվել է հասնել յուրայիններին, իսկ հետո կրկնել հազարավոր նախկին ռազմագերիների ճակատագիրը` ճամբարներ։ Շփոթեցնում է այն, որ 1945թ.–ի մարտից հետո նրա մասին ոչ մի տեղեկություն չկա, միգուցե այդ թղթերը դեռ չեն գտել։

Իհարկե, բաց է մնում 1942-1944թթ. ժամանակահատվածը. 2006թ.–ին Կարմիր խաչի տրամադրված տեղեկանքում ասվում է, որ 1944թ.–ի ամռանից նա գնացել է գործարան։

Գլխավորն այն է, որ 1945թ.–ի գարնանը Պարգև Սուլթանյանը ողջ է եղել։ Ուզում ենք հուսալ, որ կգտնվեն մարդու հետքերը. չէ՞ որ այնպես չի լինում, որ այս մոլորակում մարդը լրիվ անհետ անհետանա։