ԵՐԵՎԱՆ, 24 օգոստոսի - Sputnik. Նա լեռնային ինժեներ էր, առհասարակ, հանքերի մասնագետ, այլ ոչ զինվորական: Պարզապես Սամվել Մաթևոսյանը կռվել է ոչ թե վախից, այլ խղճից դրդված, երբ հանգամանքներն են այդպես դասավորվել: Նա լավ է պատերազմել` փառավոր և հերոսաբար, բայց «հետոն» վատ եղավ: Թե նրա կյանքից քանի տարի է տարել արդարության համար պայքարը, գիտեն միայն չվերականգնվող բազմաթիվ նյարդային բջիջների բանակները: Առավել ևս, որ Մաթևոսյանն անձամբ չի մասնակցել գործընթացներին:
Որտեղ եղել է, հայերի է փնտրել. ինչպես Բուլղարիայի հերոս հայը նվաճեց օլիմպիական ոսկիները
Սամվել Մաթևոսյանը ծնվել է 1912 թվականի օգոստոսի 24–ին, Կարսից ոչ հեռու, իսկ վեց տարի անց, Ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած ընտանիքը, հասել է Վլադիկավկազ: Դպրոցից հետո նա գնացել է Մոսկվա, ընդունվել Գունավոր մետաղների և ոսկու ինստիտուտ, որն ավարտել է գերազանցությամբ: Սկզբից աշխատել է Ղազախստանում, իսկ հետո տեղափոխվել է Հայաստան` Կապանի լեռնահարստացման կոմբինատ, որտեղ շուտով դարձել է հանքերի խմբի պետ:
Կապանի զինկոմիսարիատն էլ նրան զորակոչել է բանակ: Դա 1939 թվականն էր, երկրի արևմտյան սահմաններին իրավիճակն արդեն անհանգիստ էր, միգուցե հենց այդ պատճառով էլ նրան ուղարկեցին Բրեստի հրաձգային դիվիզիա: Այդպես էր նախատեսել ճակատագիրը: Իսկ 1941թ-ի հունիսի 22–ին Մաթևոսյանը ստացել է Ավագի կոչում և եղել Բրեստի ամրոցի ջոկերից մեկի հրամանատարը:
Հենց Մաթևոսյանի ջոկն է կազմակերպել ամրոցի պաշարված պաշտպանների առաջին հակագրոհը. այդ պահին արդեն պաշարվող ամրոցի կենտրոնում տղաները ոչնչացրել են գերմանացի ավտոմատավորների ջոկատը: Պաշարման երրորդ օրը Մաթևոսյանը ոտքից վիրավորվել է, նրան մյուս վիրավորների հետ տեղափոխել են նկուղ, իսկ հուլիսի 5–ին գերմանացիները վիրավորներին գերի են վերցրել:
Գերիներին հեռու չեն տարել, Մաթևոսյանը եղել է Բրեստի մոտ գտնվող ճամբարում: Աշնանը վիրավոր ոտքը սկսել է քիչ թե շատ նորմալ շարժվել, և նա առանց երկար մտածելու փախել է պարտիզանների մոտ: Նրանք այդ ժամանակ թեժ մարտեր են մղել, Մաթևոսյանը կրկին վիրավորվել է և նրան թողել են բուժվելու տեղի գյուղերից մեկում` մի գյուղացու ընտանիքում: Գերմանացիները բավական արագ գտել են նրան, բայց նա արդեն կարող էր տեղաշարժվել և հաջողացրել է փախչել Լուցկ, որտեղ աշխատանքի է անցել կոշկակարանոցում:
Խորհրդային զորքերը Լուցկն ազատագրել են 1944թ-ի ձմռանը, Մաթևոսյանին կրկին բանակ են զորակոչել և ուղարկել սպայական դասընթացների, որից հետո նա լեյտենանտի կոչումով դարձել է գրոհային գվարդիականների վաշտի հրամանատար, հասել մինչև Բեռլին և գրել Ռեյխսթագի պատին. «Ես Բրեստից եմ: Սամվել Մաթևոսյան»:
Բառացիորեն ամբողջ պատերազմով` Բրեստից մինչև Բեռլին անցած մարդը դժվարությամբ է աշխատանք գտել, բայց ոչ հաշմանդամության պատճառով. նա գերի է ընկել, իսկ դա արդեն խարան էր: Վերջապես, նրան ընդգրկել են երկրախուզական արշավախմբի մեջ, և նա եկել է Հայաստան` Զոդի ոսկու հանքեր և նույնիսկ գլխավորել դրանց մշակման տրեստը:
Վարդգես Պետրոսյանի «չապրած տարիները». գրողի կինն առաջարկներ ունի պատկան մարմիններին
Շրջադարձը 1954թ-ն էր, երբ գրող Սերգեյ Սմիռնովը, որ որոշել էր գրել Բրեստի ամրոցի պաշտպանության պատմությունը, գտել է Սամվել Մաթևոսյանին, իսկ հաջորդ տարի Սմիռնովը միջնորդել է զինվորին կուսակցության շարքերում վերականգնելու համար և նույնիսկ հասել նրան, որ Մաթևոսյանին ներկայացրել են Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման: Սակայն այդ միջնորդությունը մերժվել է նույն պատճառով. Մաթևոսյանը գերության մեջ էր:
Մաթևոսյանը 1970–ականների սկզբին արդեն դարձել է Հայկական ԽՍՀ Նախարարների խորհրդին կից գունավոր մետաղների արտադրական երկրախուզական վարչության պետ և Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչում ստացել: Փոթորիկը պայթել է 1971թ–ին:
Հենց այդ ժամանակ է լույս տեսել Խորհրդային մեծ հանրագիտարանի երկրորդ հրատարակությունը, որտեղ Բրեստի ամրոցի մասին հոդվածում Սամվել Մաթևոսյանը ներկայացվել է մահացածների շարքում: Թվում էր` թյուրիմացություն է, որն ուղղելը հեշտ է: Բայց ոչ:
Ինչ–որ մեկը սկսել է լուր տարածել, որ ամբողջ ԽՍՀՄ–ում հայտնի մարդն իրականում ինքնակոչի մեկն է, որը յուրացրել է մահացած մարտիկի անունը և օգտվում է նրան բաժին հասած բարիքներից ու փառքից: Գործը հասել է քննիչներին, որոնք, չգիտես ինչու, համառորեն հրաժարվել են հաշվի առնել Մաթևոսյանի օգտին եղած փաստերը:
Չեն օգնել նաև Մաթևոսյանի զինակից ընկերների վրդովված նամակները, ոչ էլ նույնիսկ մարշալ Բաղրամյանի և Հայաստանի Կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Անտոն Քոչինյանի միջնորդությունը: Քննությունը, որն ակնհայտորեն ուղղորդվել է հզոր ձեռքով, ոչինչ չի ցանկացել լսել և ընկալել: Այդպես էլ գաղտնիք է մնացել, թե ինչու են ոմանք ցանկացել խորտակել Մաթևոսյանի կյանքը:
Կոմկուսի կենտկոմի կուսհսկողության հանձնաժողովը անհատական վարույթ է սկսել Մաթևոսյանի դեմ, իսկ դրա նախագահ Պելշեն Երևան է ժամանել` հանգամանքները պարզելու համար: Հայկական ԽՍՀ Կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանի հետ նրա հանդիպումից հետո ինչ-որ բան է փոխվել, բայց արդարությունը դեռ չի վերականգնվել. «ինքնակոչության» մասին գործը փակվել է, փոխարենը հայտնվել է նորը:
Հրահանգեցին դիվանագետ դառնալ. ինչպես տնտեսագետ Պողոս Հակոբովն ընկերացավ Քադաֆիի հետ
Ինչ-որ կերպ հայտնաբերվել է, որ իբր Մաթևոսյանն իր առանձնատունը կառուցելիս մեծածախ գներով ձեռք է բերել 650 ռուբլու շինանյութ. այդ ժամանակների համար քիչ գումար չէր: Առանձնատունն առգրավել են և Մաթևոսյանին կես տարի պայմանական ազատազրկման ենթարկել: Նրան հեռացրել են կուսակցությունից` խլելով Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչումը:
Գրող Սմիռնովից պահանջել են գրքից հանել այն գլուխները և նախադասությունները, որոնցում նշվում է Մաթևոսյանի անունը: Ի պատիվ Սմիռնովի պետք է ասել, որ նա հրաժարվել է դա անել, ինչից հետո գրքի ամբողջ տպաքանակը ոչնչացվել է:
Եվ միայն 1988թ-ի վերջին Հայաստանի կոմկուսի առաջնորդ Սուրեն Հարությունյանի ջանքերով արդարությունը վերականգնվել է: Այդ ժամանակ վերադարձրել են Մաթևոսյանի կուսակցական տոմսը, իսկ ևս 4 տարի անց` ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինը նրան վերադարձրել է Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչումը: Այդ պարգևն արդեն անցել է պատմության գիրկը, բայց ամեն դեպքում արդարությունը վերականգնվել է. թե՛ աստղը, թե՛ վկայականը հանել են արխիվներից և վերադարձրել հերոս տիրոջը:
Դրանից հետո Մաթևոսյանը տեղափոխվել է Մոսկվա, որտեղ էլ մահացել է 90 տարեկանում` այդպես էլ չհասկանալով, թե ինչու են հալածել իրեն: Հնարավոր է`այդ մասին նա իր դատողություններն է ունեցել: Հայկական գերեզմանատանը նրա շիրիմին համառոտ գրված է. «Սամվել Մաթևոսյան: Բրեստի ամրոցի կոմսօրգ»:
