Ոչ շատ գունավառ, բայց մաքուր օդով առատ Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքում բյուրեղյա մաքրության աղբյուրներ ու վսեմաշուք վանքեր կան։ Բուն քաղաքում բոլոր ճանապարհները տանում են դեպի շատրվաններով մինի-հրապարակի օղակապտույտ, որին սովորաբար «կալցևոյ» ենք ասում։ Այդտեղից որ կողմ էլ գնաս, քեզ հրաշք է սպասում` Հառիճավանք, Լմբատավանք կամ Սառնաղբյուր։
Կարելի է երեք անգամ պտտվել ճանապարհային օղակով, մինչև կողմնորոշվես, թե Արթիկի դեպի որ ծայրամասն է պետք շարժվել, որպեսզի հայտնվես Լմբատավանքի մոտ: Դեռ անհիշելի ժամանակներից Արթիկի տեղում բնակավայրեր եղել են, բայց որպես քաղաք այն հայտնի է դարձել (ու, ասենք, հենց քաղաք է դարձել) խորհրդային տարիներին. հռչակավոր տուֆն այստեղ էին արդյունահանում։
Տուֆի քարհանքերն այստեղ բնապատկերի սովորական մի մասն են. կան արդեն շահագործված, լքված հանքեր, բայց նաև այնպիսիք, որտեղ հիմա էլ աշխատանքը եռում է: Հայերի համար անփոխարինելի շինարարական քարի արդյունահանումը լուրջ ծավալներով է իրականացվում։ Թերևս, միայն արդյունահանման մասշտաբներն են «կծկվել»՝ ԽՍՀՄ-ի ու Հայաստանի չափերին համապատասխան։
Լմբատավանք։ Վանքն այս կառուցված է փոքր բլրի վրա, քաղաքի ծայրամասում, ուր արդեն սկսում են հասնել նորակառույց բազմաբնակարան շենքերի ու առանձնատների ճյուղավորումները: Դա լավ է: Հույս է տալիս, որ դեպի վանք տանող ճանապարհն էլ շուտով մարդավայել տեսք կստանա։ Դատելով նորակառույց առանձնատների ճոխությունից` դրանք շուտով կարող են պարսպով առանձնացված գյուղատեղ դառնալ։
Լմբատավանքի վանական համալիրի մեջ մտնող Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին կառուցվել է VI-VII դարերում, բնականաբար, տեղական կարմրանարնջագույն տուֆից։ Այն փոքր է`գմբեթը պահող ութանկյուն աշտարակով։ Պատմամշակութային հուշարձանի գլխավոր հարստությունը պատերին պահպանված միջնադարյան որմնանկարների դրվագներն են, որոցում պատկերված են Քրիստոսն ու Սուրբ Ստեփանոսը և Սուրբ Գևորգը։ Բոլորովին վերջերս` մի երկու տարի առաջ, դարավոր որմնանկարները վերականգնել են իտալիացի վարպետները:
Իսկ դրանից շատ ավելի վաղ՝ 1950-ականներին, այստեղ պեղումներ էին իրականցվում։ Գլխավոր գտածոները խաչքարերն էին, ու այն ժամանակ, հընթացս, գմբեթն էլ վերականգնեցին` 10-րդ դարից հետո առաջին անգամ։ Իսկ հազարամյակ առաջվա իրականացված այդ վերականգնման մասին վկայում են եկեղեցու պատերի հին գրությունները։ Ու գերեզմանատունը, իհարկե, այստեղի ամենահին գերեզմանները հենց VII դարի են։ Տապանաքարերի գրությունները, խաչերն ու զարդանախշերն արդեն ջնջվել են։
Լմբատավանքի տեսքով կարելի է հիանալ նաև կողքից՝ տաղավար-զրուցարանից, որ ստեղծվել է հատուկ այդ նպատակով այս տափաստանում տնկված ծառերի ներքո` հիշեցնելով առասպելն այն մասին, թե ինչ անախորժությունների բախվեցին ութ դար առաջ այստեղ ներթափանցած թուրք-մոնղոլները։
Բանն այն է, որ Լմբատավանքն, ի տարբերություն հայկական շատ այլ եկեղեցիների, պաշտպանված չէ ո՛չ խորը ձորերով, ո՛չ բարձր լեռներով: Այս վանքին դժվար չէ մոտենալ, իսկ օտար նվաճողների համար նաև՝ դժվար չէ թալանել... Դե, ուրիշ էլ ինչի էին ընդունակ մոնղոլ-թաթարական հորդաները...
Թուրք փաշային նախապես զգուշացրել էին, որ Լմբատավանքին ավելի լավ է չդիպչել, այն վերին ուժերի պահպանության ներքո է գտնվում։ Բայց փաշան չէր լսել ու որոշել էր գրոհել։ Սակայն չէր հասցրել, ոտքերը թուլացել էին։ Թուրքերը սարսափահար փախել են`իրենց հետ տանելով հաշմանդամ փաշային, ու իրենց համակած վախից ճանապարհին ոչ մի գյուղի կամ վանքի մատով չեն դիպչել:
Լմբատավանքից ուղղվում ենք դեպի քիչ հեռու գտնվող սառնորակ աղբյուրը, որ համանուն Սառնաղբյուր գյուղում է: Առեղծվածային աղբյուրը բխում է գյուղի ծայրամասում գտնվող ժայռափոր քարանձավից: Իսկ արդեն քարանձավը երկու մասից է բաղկացած. առաջինն աղոթարանն է, որտեղ մոմ են վառում ու ժապավեններ են կապում։ Քարայրի այդ սրահով կարելի է թափանցել քարանձավի երկրորդ՝ «ջրային» սրահը, որտեղից աղբյուրն է բխում։ Մաքրամաքուր ու սառնորակ ջուր։ Ըստ ավանդության` այն բուժիչ է, դրա համար այստեղ ամբողջ Հայաստանից գալիս են ՝ «ջրաբուժվելու»։
Ըստ ավանդության՝ ինչ-որ ժամանակ այդ անձավում է ապաստանել Գրիգոր Լուսավորիչը, և այդ մասին է վկայում է մուտքի մոտ փակցված ցուցանակը։ Այս աղբյուրի ջուրը նրան ուժ է տվել: Բայց այստեղ դիմանալու համար տաք հագուստ էլ է հարկավոր։
Աղբյուրի մոտ հավերժ թաց քարեր կան։ Քարանձավի այդ հատվածը ոչնչով պաշտպանված չէ արտաքին ազդեցություններից, բայց այս անձավում ջերմաստիճանը մոտ +10 է՝ Ցելսիուսի սանդղակով: Ըստ որում, այդ + 10 աստիճանը պահպանվում է և՛ ամռանը, և՛ ձմռանը: Նախանձելի կայուն միկրոկլիմա է:
Ահա այսպիսի եղանակային անոմալիա, ու թող ֆիզիկոսներն ու օդերևութաբանները դա բացատրեն, քանի որ անձավը ժայռի խորքում չէ, այն բառացիորեն դուրս է նայում։ Ձեռքդ հանում ես քարանձավի «պատուհանից» ու զգում ջերմաստիճանների տարբերությունը, իսկ նույն պահին, ներսում գոլորշու տեսքով երևում է արտաշնչումս, ինչպես ձմռանը կամ ուշ աշնանը։
Օգոստոսյան այդ օրը ջուրը շատ-շատ էր. և՛ բուժիչ, և՛ աղբյուրի, և՛ երկնային՝ անձրևային։ Թեպետ... նայած ինչն անձրև համարես, քանի որ մեզ հանդիպածը ջրե պատ էր կամ ջրաշիթերի պարսպաշար, որը հանկարծակի հորդաց երկնքից՝ հողին գամելով տուֆի ամենուր տարածված փոշին, առատորեն լցվելով փոքր ջրամբարն ու Արթիկի փողոցները վերածելով ջրառատ գետերի։
Ստիպված էինք սպասել։ Բայց մենք բնությունից խռով չենք, հակառակը՝ օրհնված տեղատարափը հաճելի էր, մանավանդ գրեթե մեկ ամիս կաթիլ իսկ չտեսած երևանյան տապից հետո: Համ էլ հասկացանք, թե ինչու է մայրաքաղաքում այդքան չոր, որովհետև բոլոր անձրևները Շիրակում են գալիս, մինչև վերջին կաթիլը:
