ԵՐԵՎԱՆ, 27 հուլիսի — Sputnik, Լաուրա Սարգսյան․ Զինվորների, զորավարների ու արքաների մ.թ.ա. XXIV-XV դարերով թվագրվող դամբարանները կարող են փոխել ժողովուրդների ու ամբողջ մարդկության պատմության մասին պատկերացումները։ Այս ամենը հայտնաբերվել է պեղումների ժամանակ, որը ղեկավարում էր ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությանը կից Հայաստանի Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոնի փոխտնօրեն, հնագետ Հակոբ Սիմոնյանը։
Արագածոտնի մարզի Վերին Նավերում 20 մասնագետից կազմված արշավախումբը պեղումները սկսել է 2019 թվականի ապրիլին։ Առաջին հայացքից հարթ տեղանքում յոթ դամբարան է հայտնաբերվել։ Գտել են նաև նահապետ-զորավարի գերեզման, որը կառուցել են նրա ցեղակիցները։
Նոր բացահայտումների վայրից ոչ հեռու 2010-2014 թվականներին երեք դամբարան էր պեղվել․ դրանց մեջ ըստ ամենայնի արքայական տոհմի ներկայացուցիչներ էին թաղված։ Այդ պատճառով հնագետներն այժմ այդ վայրը «արքաների հովիտ» են անվանում։
Հայաստանի անկախության շրջանում գրանցված 5 կարևոր հնագիտական բացահայտումները
Առաջին անգամ Երևանի պետական համալսարանի արշավախումբն է 1976 թվականին պեղումներ իրականացրել Վերին Նավերում։ Այն ժամանակ գիտնականները հասկացել էին, որ յուրահատուկ ինչ-որ բանի հետ առնչություն ունեն, և սա սոսկ բրոնզե դարի ամենամեծ դամբարանադաշտերից չէ։
Դամբարաններում հայտնաբերված գտածոները արվեստի գործեր են հիշեցնում։ Կարմրավուն անոթների վրա սև ներկով երկրաչափական պատկերներ են արված։ Այնտեղ նաև կենդանիների, այդ թվում՝ առյուծների ու ձիերի մնացորդներ են գտել։ Ամենայն հավանականությամբ դրանք զոհաբերել են մարդկանց հուղարկավորելիս։
«Պեղված դամբարանները կարող են հաստատել Իվանով-Գամկրելիձեի վարկածը, որ Հայկական լեռնաշխարհը հնդեվրոպացիների հայրենիքն է։ Այդպիսով հարցը կհանգուցալուծվի, ու վեճերը կդադարեն», - Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում ասաց Սիմոնյանը։
Հայաստանում հայտնաբերված հնագույն արքայական պալատի հետքերով
Նրա խոսքով՝ այդ վարկածը կարող է հաստատվել միայն լայնածավալ պեղումներից ու հայտնաբերված նյութի բազմակողմանի ուսումնասիրությունից հետո։ Սիմոնյանը վստահ է, ու եթե համեմատենք հայտնաբերած ոսկորների ու երկրի ժամանակակից բնակիչների ԴՆԹ-երը, կարելի է գտնել դրանց անմիջական կապը։ Ու եթե այդ անխախտությունը հաստատվի, ապա կարելի է պնդել, որ հայերն առնվազն բրոնզե դարից ապրում են ժամանակակից Հայաստանի տարածքում։
Իր տեսակի մեջ յուրահատուկ է զորավարի դամբարանն ու մոտակա դամբարանները։ Այն քարերով առանձնացրած շրջան է կազմում։ Շրջանը կրոմլեխ է կոչվում, դա բրոնզե դարի կառույց է, որն իրենից ներկայացնում է հողի մեջ խրած ուղղահայաց երկարավուն մի քանի քար։ Դրանք մեկ կամ մի քանի շրջան են կազմում։
«Կրոմլեխը մոգական շրջան է։ Այն ժամանակ հավատում էին, որ շրջանը հանգուցյալի մարմինը պաշտպանում է չար ուժերից», - ասաց Սիմոնյանը։
Զորավարի դամբարանն ամենամեծն է։ Կողքը մի քանի ավելի համեստ դամբարաններ կան։ Բայց այստեղ էլ մարդու ոսկորների կողքին 60 սանտիմետր երկարություն ունեցող կորավուն թուր է հայտնաբերվել։ Երկու վարկած կա, թե ինչու այն այպիսի տեսք ունի․ կա՛մ այն մտածված են կորացրել, որ չգողանան, կա՛մ էլ դա որևէ արարողության մի մաս է կազմել։ Այնտեղ հայտնաբերվել են նաև զոհաբերված կենդանիների ոսկրեր։ Ժամանակին հավատում էին, որ մարդն այն աշխարհում էլ սննդի կարիք ունի։
Հետաքրքիր գտածոներ կան նաև «արքաների հովտում»։ Այն, որ այստեղ արքայական տոհմի ներկայացուցիչներ են թաղված, զգացվում է և՛ դամբարանի չափերից, և՛ դրա մեջ հայտնաբերված գտածոներից։
Օրինակ` դամբարանում հայտնաբերվել են կավանոթներ, որոնք օգտագործվել են զոհաբերության արարողության համար, առյուծի ատամ է հայտնաբերվել։ Գտել են նաև խեպեշ տեսակի թուր, որը տարածված է եղել Եգիպտոսում, Սիրիայում, Պաղեստինում, Միջագետքում։ Այն թվագրվում է մեր թվարկությունից առաջ XVII-XV դարերով։
«Դա նշանակում է, որ Հայաստանում երկաթե իրեր են օգտագործել հինգ դար ավելի վաղ, քան դրանք տարածում են ստացել հին աշխարհում։ Այն ժամանակ երկաթը ոսկուց թանկ է եղել, և այն կարող էին ունենալ միայն փարավոններն ու արքաները», - ասում է Սիմոնյանը։
Այստեղ հայտնաբերվել են նաև հեծելազորի դրոշակներ, Բաբելոնից բերված ջնարակապատ վզնոցներ, պղնձի փոշուց ու հանքաձյութից պատրաստված կախազարդեր։ Սիմոնյանը կարծում է, որ կախազարդերն ամենայն հավանականությամբ թագի մի մաս են կազմել։
