Դեռևս 1988-ին, շարժման մեկնարկելուն պես, Արցախի հայության օրինական ու տրամաբանական պահանջի պատասխանը եղավ Սումգայիթը: Երեք օր քաղաքում հայերի վրա զանգվածային հարձակումներ էին կատարվում` գազանության բոլոր դրսևորումներով: Իսկ, ԽՍՀՄ ղեկավար Միխայիլ Գորբաչովը ցինիկաբար հայտարարում էր, թե Սումգայիթում խորհրդային բանակն, իբր, ընդամենը երեք ժամ է ուշացել:
Հետո, 1990-ին բանակը երևի չէր ուշացել, բայց արդեն ուշացել էր ԽՍՀՄ քաղաքական ղեկավարությունը, և տեղի ունեցան Բաքվի ջարդերը: Հանրագումարում խորհրդային Ադրբեջանի տարածքից` սկսած մայրաքաղաք Բաքվից, վերջացրած Գանձակով, տեղահանվեցին ու բռնագաղթի ենթարկվեցին գրեթե բոլոր հայերը՝ շուրջ 300 հազար մարդ: Իսկ 1990-91 թվականներին գրեթե համատարած ու պարբերական բնույթ էին կրում զանազան ավազակախմբերի հարձակումները հայկական բնակավայրերի վրա։ Դրանք ուղեկցվում էին սպանություններով, մարդկանց առևանգումներով, ունեցվածքի և անասնագլխաքանակի գողություններով:
Այդ ամենը մղեց նրան, որ չնայած պարետային ժամերին, ԽՍՀՄ իշխանությունների, նաև Արցախում այդ ժամանակ հաստատված Պոլյանիչկոյի հակամարդկային ռեժիմին ու վայրագություններին, հայությունը ինքնակազմակերպվում էր, ձևավորվում էին ինքնապաշտպանական ջոկատներ՝ ապահովելու համար սեփական հայրենիքում ու սեփական հողի վրա մեր ժողովրդի ապրելու իրավունքը:
Խորհրդային Միության այն ժամանակվա ղեկավարությունը` Գորբաչովի գլխավորությամբ, ակնհայտորեն ցանկություն չուներ այդ խնդիրը լուծելու համար, չուներ որևէ ընկալելի մոտեցում և առավելապես շեշտը դնում էր «զսպման քաղաքականություն» վարելու, ճնշումների և հետապնդումների միջոցով հարցը փակելուն նպատակաուղղված քայլերի վրա:
Եվ, եթե մինչև 1991 թվականի այս օրերը փորձ էր արվում ինչ-որ արտաքին շղարշ պահել, ապա տխրահռչակ «Կոլցո օպերացիան» կամ «Օղակ» գործողությունը վերջնականապես ու ի տես բոլորին պատռեց այդ՝ արդեն միանգամայն թափանցիկ շղարշը:
Այո, 1991 թվականի ապրիլի 30-ին է սկսվել «Կոլցո օպերացիան», որի ընթացքում Կիրովաբադում (Գանձակ) տեղակայված ԽՍՀՄ 4-րդ բանակի ստորաբաժանումները, ռազմական տեխնիկայի և մարտական ուղղաթիռների գործադրմամբ, այսինքն՝ հնարավոր ամբողջ մարտական ուժով, ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի (հատուկ նշանակության միլիցիայի ջոկատ) հետ սկսեցին Շահումյանի շրջանի Գետաշենի հայաթափումը:
Դա էթնիկ զտման բացահայտ գործողություն էր, որի անմարդկային բնույթն ու ընթացքը հայտնի են բոլորին։ Հայտնի է նաև մեր բազմապատիկ փոքրաթիվ ինքնապաշտպանական ջոկատների, մեր ազատամարտիկների հերոսական դիմադիրությունը, Թաթուլ Կրպեյանի, Սիմոն Աչիկգյոզյանի և իրենց մարտական ընկերների սխրանքը։ Դրանք նկարագրված են բազմաթիվ վկայություններում ու հրապարակային աղբյուրներում: Հայտնի են նաև դաժան ու դեռևս չշտկված հետևանքները՝ հայաթափված և օկուպացված Գետաշեն` մերձակա բնիկ հայկական բնակավայրերով…
Այն, որ Ադրբեջանի այն ժամանակվա իշխանությունները` Այազ Մութալիբովի գլխավորությամբ, խնդիր էին դրել վերջնականապես հայաթափել Արցախը, ճնշել ազգային ինքնորոշման կամ, եթե կուզեք՝ ազգային-ազատագրական պայքարը, այնքան ակնհայտ է, որ նույնիսկ չարժե այստեղ մի ավելորդ անգամ ներկայացնել կամ հիմնավորել:
Բայց այն, որ խորհրդային բանակը ուղղակիորեն ներգրավվել է Բաքվի այդ ծրագրերի իրականացման մեջ, խիստ բնութագրական և շրջադարձային պահ է: Այնպես չէ, թե նախքան այդ խորհրդային զինված ուժերը կամ ՆԳՆ ստորաբաժանումները մի կողմ քաշված էին: Սակայն կար նաև որոշակի հավասարակշռություն և նման բացահայտ ու միայն մեկ կողմին աջակցելու դրսևորում չկար: Իսկ այստեղ բանակային ստորաբաժանման մշակված ռազմական գործողություն էր: Այն, ի դեպ, շարունակություն գտավ նաև Հայաստանի սահմանամերձ հատվածներում: ԽՍՀՄ բանակի ներգրավմամբ ամենախայտառակ դեպքերից մեկը 1991-ի մայիսի առաջին օրերին՝ 6-8-ը, Ոսկեպար գյուղի շրջապատումն էր, ու այն պաշտպանող 24 հայ միլիցիոներներին ծուղակի մեջ առնելը սպանությունն էր սովետական բանակի կողմից: Զոհվեց 14 հայ միլիցիոներ, իսկ մյուսներին սովետական զինվորականները ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ին գերի հանձնեցին:
Եվ հիմա էլ, տարիների, տասնամյակների հեռվից, հնչում է հարց, թե ինչո՞ւ էր ԽՍՀՄ ղեկավարությունը Բաքվի հետ ձեռք-ձեռքի տված, քաշում այդ «Օղակը»: Այն ժամանակ արդեն իսկ ակնհայտ էր, որ Հայաստանը գնում է անկախության ճանապարհով, ինչպես ասենք, խորհրդային մյուս հանրապետությունները: Եվ չունենալով այդ հանրապետությունները «պահելու» ծանրակշիռ փաստարկներ, քաղաքական լուծումներ և մոտեցումներ, խորհրդային ղեկավարությունը ավելի ու ավելի հաճախ էր դիմում «մտրակի», այսինքն՝ կոշտ ուժի կիրառմամբ շարժումը ճնշելու տարբերակին: Սա հնարավորների շարքում եղած բացատրություններից մեկն է, թե ԽՍՀՄ ղեկավարությանն ու խորհրդային բանակի հրամանատարության ինչին էր պետք նման բացահայտ կերպով Բաքվի հետ ձեռքերը արյունոտել:
Բայց այդ «մտրակային» քայլերն ու դաժանությունները շատ ավելի արագացրեցին Խորհրդային Միության փլուզման՝ այդ ժամանակ արդեն իսկ պարզ երևացող ընթացքը: Եվ, միաժամանակ, այդ զանգվածային ու զինուժի լայն ընդգրկմամբ իրականացված հանցագործությունները պարզորոշ ու վերջնականապես ցույց տվեցին, որ նման ռազմական ագրեսիային հնարավոր է դիմակայել միայն կազմակերպված ու համագործակցված մարտական խոշոր ստորաբաժանումներ ու սեփական զինված ուժեր ձևավորելով: Արյունոտ այդ իրադարձությունները, ըստ էության, էլ ավելի խթանեցին հայության պայքարը`հուշելով, որ կամ մենք թույլ ենք տալիս ցեղասպանության կրկնություն, կամ պայքարում ենք ու հաղթում:
